Νίκος Σκαλκώτας: Το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών αφιερώνει τον Νοέμβριο στον Έλληνα συνθέτη

Νίκος Σκαλκώτας: Συναυλίες μουσικής δωματίου, ορχηστρικών έργων, σειρές συζητήσεων, θεατρικές παραστάσεις για μεγάλους και για παιδιά, ένα διεθνές συνέδριο, διαγωνισμοί και μια έκθεση με πρωτότυπο υλικό από το αρχείο του συνθέτη είναι μόνο μερικές από αυτές.

Νίκος Σκαλκώτας: Με έναν Νοέμβριο γεμάτο συναυλίες και εκδηλώσεις ολοκληρώνεται μέσα στο 2019 το αφιέρωμα για τα 70 χρόνια από τον θάνατό του γνωστού συνθέτη, το οποίο φιλοδοξεί να ξανασυστήσει την ιδιοφυΐα της μουσικής του, με εκδηλώσεις κάθε είδους στο πλαίσιο της συνεργασίας του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών με τον Σύλλογο «Οι Φίλοι της Μουσικής», την ΚΟΑ, τη Φιλαρμόνια Ορχήστρα Αθηνών και την Ένωση Ελλήνων Μουσουργών.

Συναυλίες μουσικής δωματίου, ορχηστρικών έργων, σειρές συζητήσεων, θεατρικές παραστάσεις για μεγάλους και για παιδιά, ένα διεθνές συνέδριο, διαγωνισμοί και μια έκθεση με πρωτότυπο υλικό από το αρχείο του συνθέτη είναι μόνο μερικές από αυτές.

Συγκεκριμένα, στις 11/11 η ‘Αρτεμις Μπόγρη με τη συνοδεία του πιανίστα Γιώργου Κωνσταντίνου παρουσιάζει τον Κύκλο με τα 16 τραγούδια του Σκαλκώτα και έργα Μπεργκ, στις 13/11 ο Βασίλης Λύκος και η Δανάη Καρά ερμηνεύουν μουσική για τσέλο και πιάνο του συνθέτη καθώς και των Μεσσιάν, Μπάρμπερ και Κοντάυ, στις 18/11 η Φιλαρμόνια Ορχήστρα Αθηνών με τον Βύρωνα Φιδετζή επιλέγει για το πρόγραμμά της τη Μικρή Σουίτα και το Κοντσερτίνο για δύο πιάνα και ορχήστρα του Σκαλκώτα με σολίστ την Μπεάτα Πίντσετιτς και τον Χρήστο Σακελλαρίδη (συμπαραγωγή ΦΟΑ – ΜΜΑ).

Στις 27/11 η πιανίστα Λορέντα Ράμου φωτίζει μια άλλη πλευρά του έργου του Σκαλκώτα μέσα στο κλίμα της τζαζ του Μεσοπολέμου, και στις 28/11 οι Δημήτρης Χανδράκης, Αντρέας Παπανικολάου, Χαρά Σειρά και ‘Αγγελος Λιακάκης παρουσιάζουν συνθέσεις για κουαρτέτο εγχόρδων του Σκαλκώτα, ενώ η πιανίστα Δόμνα Ευνουχίδου συμπράττει μαζί τους στο Κουιντέτο για πιάνο και κουαρτέτο εγχόρδων του Σοστακόβιτς. Παράλληλα, οι πρωταγωνιστές των συναυλιών συμμετέχουν σε σειρά συζητήσεων, με ελεύθερη είσοδο για το κοινό, στη Μουσική Βιβλιοθήκη (8 – 19/11) αναδεικνύοντας πτυχές από το έργο του συνθέτη.

Η προπώληση για τις συναυλίες στις 11, 13, 27 και 28/11 έχει ήδη αρχίσει, με δυνατότητα αγοράς πακέτων εισιτηρίων και για τις τέσσερις εκδηλώσεις σε προνομιακή τιμή, ενώ η έναρξη προπώλησης για τη συναυλία στις 18/11 με τη Φιλαρμόνια Ορχήστρα Αθηνών έχει προγραμματιστεί για τις 29/10.

Ποιος ήταν ο Νίκος Σκαλκώτας

Ο Νίκος Σκαλκώτας γεννήθηκε στη Χαλκίδα στις 8 Μαρτίου 1904. Καταγόταν από την Τήνο και προερχόταν από οικογένεια μουσικών με το επίθετο Σκαλκώτος. Ο πατέρας του Αλέκος, φλαουτίστας στη Φιλαρμονική της Χαλκίδας, άλλαξε το επίθετο της οικογένειάς του σε Σκαλκώτας, χάριν ευφωνίας. Από την ηλικία των πέντε ετών άρχισε να μαθαίνει βιολί με τον θείο του και το 1910 η οικογένειά του μετακόμισε στην Αθήνα για να του προσφέρει την ευκαιρία πληρέστερης μουσικής μόρφωσης. Γράφτηκε στο Ωδείο Αθηνών και το 1918 αποφοίτησε με την ανώτατη διάκριση («Χρυσό Μετάλλιο») για την ερμηνεία του στο «Κοντσέρτο για βιολί» του Μπετόβεν. Τα επόμενα χρόνια έπαιζε βιολί σε διάφορες εκδηλώσεις, ενώ ποιήματά του δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό «Νουμάς».

Το 1921 λαμβάνει υποτροφία από το Ίδρυμα Αβέρωφ για ανώτερες σπουδές βιολιού στο Βερολίνο. Γρήγορα, όμως, θα προσανατολιστεί στη σύνθεση, με δασκάλους τον Κουρτ Βάιλ, τον Φίλιπ Γιάρναχ και τον «πάπα της πρωτοπορίας» Άρνολντ Σένμπεργκ (Arnold Schönberg), ο οποίος τον εκτιμούσε ιδιαίτερα. Μαζί του έμεινε ως το 1931, χάρη σε νέα υποτροφία που του προσέφερε ο Εμμανουήλ Μπενάκης. Παράλληλα, έπαιζε βιολί σε ελαφρές ορχήστρες για να συμπληρώνει το εισόδημά του.

Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Βερολίνο έγραψε πάνω από 70 έργα, τα περισσότερα από τα οποία χάθηκαν.

Παρά την εκτίμηση που έτρεφε στον Σένμπεργκ, δεν ακολούθησε τυφλά το δωδεκαφθογγικό σύστημα του δασκάλου του, αλλά ανέπτυξε μια δική του απόλυτα πρωτότυπη παραλλαγή. Το 1931, μια έντονη συναισθηματική κρίση προκάλεσε τη διακοπή της σχέσης του με τη Γερμανίδα σύντροφό του, τη βιολονίστρια Ματίλντε Τέμκο, με την οποία είχε αποκτήσει δύο παιδιά, την Άρτεμη και ένα βρέφος που χάθηκε στη γέννα. Ακολούθησε η δημιουργική κρίση, που κράτησε έως το 1935.

Τον Μάιο του 1933 επέστρεψε στην Ελλάδα, τον ίδιο ακριβώς μήνα που ο δάσκαλός του Άρνολντ Σένμπεργκ έπαιρνε τον δρόμο της εξορίας για τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, μη αντέχοντας την καταπίεση των Ναζί. Από την πρώτη στιγμή που πάτησε το πόδι του στην πατρίδα αντιμετώπισε τον φθόνο και την καχυποψία του μουσικού κυκλώματος (Φιλοκτήτης Οικονομίδης, Μανώλης Καλομοίρης, Δημήτρης Μητρόπουλος, Σπύρος Φαραντάτος), παρότι ήταν γνωστή η αξία του.

Στα μουσικά πράγματα της χώρας κυριαρχούσαν άνθρωποι συντηρητικών αντιλήψεων, που σχετίζονταν με τη λεγόμενη «Εθνική Σχολή» και δεν μπορούσαν ή δεν ήθελαν να κατανοήσουν τις νέες μουσικές προτάσεις του Σκαλκώτα.

Ισχυριζόντουσαν ότι έγραφε ακαταλαβίστικη μουσική, που ήταν αντίθετη με τους κανόνες που διδάσκονταν στα ωδεία και διέδιδαν πως ήταν τρελός. Ο μουσικολόγος και βιογράφος του Σκαλκώτα Γ. Γ. Παπαϊωάννου αποκαλεί τη συμπεριφορά τους απέναντι στον Σκαλκώτα «μεγάλη συμπαιγνία» και πιστεύει ότι το πληθωρικό του ταλέντο θα τους επισκίαζε και θα τους εξοστράκιζε από τις «καρέκλες» τους.

Όλες οι πόρτες ήταν κλειστές για τον Σκαλκώτα. Για να ζήσει καταδέχεται να παίξει βιολί σε ένα από τα τελευταία αναλόγια της Κρατικής Ορχήστρας και αργότερα στις Ορχήστρες της Λυρικής και της Ραδιοφωνίας, παρά την αναμφισβήτητη αξία του ως βιολονίστα. Ως αντίδοτο, άρχισε να συνθέτει πυρετωδώς: Από το 1935 και ως το 1945 είχε γράψει πάνω 100 έργα. Κλεισμένος στον δικό του κόσμο και αποκομμένος εντελώς από τις ευρωπαϊκές τάσεις ανέπτυξε ένα δικό του, εντελώς προσωπικό ύφος.

Το 1946 παντρεύτηκε την πιανίστρια Μαρία Παγκαλή κι ένα χρόνο αργότερα ήρθε στη ζωή ο γιος τους Αλέκος, που διακρίθηκε ως ζωγράφος.

Ακολούθησε μια νέα περίοδος δημιουργικής σιωπής, αλλά από το 1949 άρχισε να συνθέτει με τους παλιούς του ρυθμούς νέα έργα και να ενορχηστρώνει παλιότερα. Πέθανε στις 20 Σεπτεμβρίου 1949 από επιπλοκές που προκάλεσε η αμελημένη περισφιγμένη κήλη του. Δύο ημέρες αργότερα γεννήθηκε ο δεύτερος γιος του, Νίκος, γνωστός ως πρωταθλητής Ελλάδας στο σκάκι.

Ο Σκαλκώτας πέθανε τελείως άγνωστος και όσο ζούσε δεν άκουσε κανένα από τα έργα του να παίζεται, εκτός από ελάχιστες εκτελέσεις των 36 Ελληνικών Χορών. Ο Σκαλκώτας ανακαλύφθηκε ως συνθέτης μετά το θάνατό του, χάρη στην πρωτοβουλία φίλων και θαυμαστών του (Γ.Γ. Παπαϊωάννου, Γιώργος Χατζηνίκος κ.ά.), που ίδρυσαν την «Εταιρεία Φίλων Σκαλκώτα» για να διαφυλάξουν και να διαδώσουν το έργο του, που περιλαμβάνει πάνω από 170 έργα (κοντσέρτα, συμφωνικές σουίτες, μουσική δωματίου, χορούς και τραγούδια). Το 60% των προχωρημένων έργων του ακολουθεί ένα δικής του επινόησης δωδεκαφθογγικό σύστημα, ενώ το 40% ανήκει σε άλλα, «ελεύθερα» συστήματα σύνθεσης.

Εκτός από τα προχωρημένα (ατονικά) έργα του, που αντιπροσωπεύουν πάνω από το 85% της παραγωγής του, περίπου ένα 12% αφορά σε απλούστερα, τονικά και τροπικά έργα, όπως οι περίφημοι «36 Ελληνικοί Χοροί για ορχήστρα» και το λαϊκό μπαλέτο «Η Θάλασσα», που ενσωματώνουν στοιχεία της ελληνικής δημοτικής μουσικής με ένα τρόπο τελείως προσωπικό και πρωτοποριακό. Ο Σκαλκώτας επεδίωκε να συλλάβει την ουσία της και δεν ήθελε μόνο να αξιοποιήσει την εθνική μας κληρονομιά, όπως η πρώτη γενιά των συνθετών της «Εθνικής Σχολής».

Σήμερα, ο Νίκος Σκαλκώτας θεωρείται ένας από τους σημαντικούς συνθέτες του 20ού αιώνα. Ο Αυστροβρετανός μουσικολόγος και κριτικός Χανς Κέλερ πλειοδοτεί και σε ένα κείμενό του αναφέρει ως κορυφαίους συνθέτες του 20ου αιώνα τα τέσσερα «Σ»: Σένμπεργκ, Στραβίνσκι, Σκαλκώτας και Σοστακόβιτς.