Συνέντευξη με τον Πρόεδρο του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών

Μια συνέντευξη με τον πρόεδρο του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών καθηγητή Μανώλη Πλειώνη, είναι πάντα ενδιαφέρουσα ειδικά όταν πρόκειται για τον άνθρωπο ο οποίος έχει την ευθύνη του πρώτου ερευνητικού κέντρου της Ελλάδας με ιστορία που ξεκινά από το 1842. Ο πρόεδρος του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών μιλά για τους σκοπούς και τους στόχους του Οργανισμού, για το μεγαλύτερο τηλεσκόπιο παρατήρησης της Σελήνης, αλλά και για το θέμα που απασχολεί την ανθρωπότητα την κλιματική αλλαγή. Επίσης εξηγεί τι σχέση μπορεί να έχει η πανδημία του κορωνοϊού με την κλιματική αλλαγή αλλά και το εάν κινδυνεύει η γη από κάποιον μετεωρίτη.

Ερώτηση:  Αρκετός κόσμος πιστεύει ότι το Αστεροσκοπείο παρατηρεί μονάχα τα άστρα και τους πλανήτες. Πείτε μας όμως ποιος είναι ο στρατηγικός στόχος του Αστεροσκοπείου και πώς βοηθά στο κοινωνικό σύνολο;

Το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών (ΕΑΑ) είναι το πρώτο Ερευνητικό κέντρο της νεότερης Ελλάδας που συστήθηκε το 1842 με βασιλικό διάταγμα του Όθωνα, και επομένως έχει μια μακρά και αδιατάρακτη ιστορία προσφοράς στη παραγωγή νέας γνώσης και παροχής επιστημονικών υπηρεσιών προς την Πολιτεία. Είναι γνωστό αλλά ας το επαναλάβω ότι ο σκοπός της επιστημονικής έρευνας είναι η κατανόηση της φύσης και του ανθρώπου, ώστε μέσα από την ανάπτυξη της συνεπαγόμενης τεχνολογίας να αναβαθμίζεται η ποιότητα ζωής του ανθρώπου και η συνοχή της κοινωνίας. Η δε διάχυση της επιστημονικής γνώσης στους πολίτες θεμελιώνει την λογική και τον ορθολογικό τρόπο σκέψης, απαραίτητων προϋποθέσεων για την ολοκληρωμένη και δημοκρατική συγκρότηση της κοινωνίας. Πολίτες μορφωμένοι και με ευρεία παιδεία αντιλαμβάνονται την αναγκαιότητα συμμετοχής στα κοινά, απαραίτητης προϋπόθεσης για την δημοκρατία, αλλά και δύσκολα χειραγωγούνται.

Μανώλης Πλειώνης, πρόεδρος ΕΕΑ

Ο σκοπός λοιπόν του ΕΑΑ ήταν και συνεχίζει να είναι η ανάπτυξη της επιστημονικής έρευνας αιχμής, η παραγωγή καινοτόμων επιστημονικών υπηρεσιών με αποδέκτες την Πολιτεία και τους πολίτες και η διάχυση της επιστημονικής γνώσης στη κοινωνία. Το ερευνητικό του έργο αφορά στα επιστημονικά πεδία που θεραπεύουν τα τρία Ινστιτούτα μας, το Ινστιτούτο Αστρονομίας, Αστροφυσικής, Διαστημικών Εφαρμογών και Τηλεπισκόπισης (ΙΑΑΔΕΤ), το Ινστιτούτο Ερευνών περιβάλλοντος και Βιώσιμης Ανάπτυξης (ΙΕΠΒΑ) και το Γεωδυναμικό Ινστιτούτο (ΓΕ.ΙΝ). Είναι σημαντικό να αναφέρω ότι το ΕΑΑ, πέρα από την πρωτογενή έρευνα σε θέματα που βρίσκονται στην αιχμή της παγκόσμιας ερευνητικής προσπάθειας, έχει θέσει ως έναν από τους βασικούς στρατηγικούς του στόχους, την μετουσίωση της έρευνας σε καινοτόμες υπηρεσίες σχετικές με την πρόγνωση (όπου είναι δυνατόν), τον εντοπισμό, την παρακολούθηση αλλά και τη διαχείριση αποτελεσμάτων έντονων φυσικών φαινομένων και φυσικών ή ανθρωπογενών καταστροφών και έχει αναπτύξει μονάδες επιστημονικής αριστείας στον τομέα αυτό.

Ερώτηση: Κύριε καθηγητά βλέπουμε ότι στο Κρυονέρι θα υπάρχει πλέον το μεγαλύτερο τηλεσκόπιο παρατήρησης της Σελήνης. Τί σημαίνει αυτό για το Εθνικό Αστεροσκοπείο;

Σε συνεργασία με τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Διαστήματος (ESA) το ΕΑΑ έχει αναβαθμίσει το τηλεσκόπιο του αστεροσκοπείου Κρυονερίου και ήδη εκπονείται σήμερα μια από τις πλέον σημαντικές μελέτες, σε διεθνές επίπεδο, σχετικά με την αριθμό και μέγεθος παραγήινων αντικειμένων, μέσω της συχνότητας πρόσπτωσής τους στην επιφάνεια της Σελήνης. Η συλλογή αυτών των στοιχείων είναι απαραίτητη για την κατανόηση και την ποσοτικοποίηση του κινδύνου που έχουν αυτά τα αντικείμενα για τους τεχνητούς δορυφόρους και ερευνητικές διαστημοσυσκευές, αλλά και για τις μελλοντικές επανδρωμένες αποστολές στη Σελήνη και τον Άρη. Το επιστημονικό αυτό πρόγραμμα (με την ονομασία NELIOTA) χρηματοδοτείται από την ESA.

Το ΕΑΑ είναι ιδιαίτερα υπερήφανο για αυτή την επιστημονική δράση, μιας και το τηλεσκόπιο Κρυονερίου είναι το μεγαλύτερο στον κόσμο που διεξάγει τέτοιου είδους παρατηρήσεις της Σελήνης. Η υπεύθυνη επιστημονική ομάδα, με επικεφαλής την Ερευνήτρια του ΙΑΑΔΕΤ, κ. Άλκηστη Μπονάνου, έχει πολλές επιτυχίες να επιδείξει, όπως σημαντικές δημοσιεύσεις σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά, προβολή της δραστηριότητας τους σε διεθνή μέσα, με σημαντικότερο το γεγονός ότι ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Διαστήματος αποφάσισε πρόσφατα να παρατείνει την συνεργασία μας αυτή μέχρι το 2021.

Ερώτηση: Ένα από τα θέματα που απασχολεί όλο και περισσότερο τους ανθρώπους είναι η κλιματική αλλαγή. Μάλιστα στις αρχές του έτους υπήρξε και Ημερίδα σχετικά με την κλιματική αλλαγή στο Γαλλικό ινστιτούτο. Τι θα πρέπει να περιμένουμε όσον αφορά το μέλλον μας και ποιες είναι οι δράσεις του Αστεροσκοπείου για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής;

Τα αποτελέσματα της Κλιματικής Αλλαγής τόσο παγκόσμια όσο και στην Ελλάδα είναι μια αναπόδραστη πραγματικότητα. Η πρόσφατη μελέτη που συνέταξε o Διεθνής Μετεωρολογικός Οργανισμός και που ανακοινώθηκε από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών στις 10 Μαρτίου 2020 παρουσιάζει σημαντικά στοιχεία σχετικά με την αύξηση της θερμοκρασίας του εδάφους και των ωκεανών, την επιτάχυνση της αύξησης της στάθμης της θάλασσας και της τήξης των πάγων – αλλά και σχετικά με τις επιπτώσεις στην κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη, την ανθρώπινη υγεία, τη μετανάστευση, την επισιτιστική ασφάλεια και τα χερσαία και θαλάσσια οικοσυστήματα.

Οι επιστήμονες, που εδώ και δεκαετίες έχουν κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου για τα δραματικά αποτελέσματα που θα έχει η κλιματική αλλαγή, καλούνται πλέον παγκοσμίως να αναπτύξουν συστήματα παρακολούθησης των κλιματικών παραμέτρων, μελέτης των επιπτώσεων της στην κοινωνία και την οικονομία, αλλά και εργαλεία έγκαιρης πρόγνωσης έντονων φυσικών φαινομένων με στόχο την αποτελεσματική πρόληψη και τη χάραξη στρατηγικής για την αντιμετώπιση των φυσικών και ανθρωπογενών καταστροφών.

Το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών (ΕΑΑ), ανταποκρινόμενο σε αυτή την αναγκαιότητα και αντιλαμβανόμενο το χρέος του απέναντι στην κοινωνία έθεσε πρόσφατα, με ειδική απόφαση του Διοικητικού του Συμβουλίου, ως έναν από τους βασικούς στρατηγικούς του πυλώνες το θέμα της κλιματικής αλλαγής με στόχο την περαιτέρω ανάπτυξη τόσο της ερευνητικής του δραστηριότητας όσο και της παροχής εμπειρογνωμοσύνης και ανάπτυξης καινοτόμων υπηρεσιών σε θέματα πρόληψης των κινδύνων, απομείωσης επιπτώσεων και προσαρμογής στις νέες κλιματικές συνθήκες.

Για αυτό το σκοπό το ΕΑΑ σύστησε πρόσφατα την νέα μεγάλη υποδομή του Παρατηρητήριου Γεωεπιστημών και Κλιματικής Αλλαγής (ΠΑΓΓΑΙΑ) στα Αντικύθηρα, μια πρόταση του ΕΑΑ που επιλέχτηκε από την Πολιτεία και την Τράπεζα Ευρωπαϊκών Επενδύσεων να χρηματοδοτηθεί, ώστε να δημιουργηθεί ένας επιστημονικός υπερσταθμός για την παρακολούθηση κρίσιμων κλιματικών παραμέτρων και θερμοκηπικών αερίων, στα πρότυπα του Συστήματος Παρακολούθησης του Παγκόσμιου Μετεωρολογικού Οργανισμού, αλλά και σταθμός παρακολούθησης γεωφυσικών φαινομένων και παραμέτρων της ευρύτερης περιοχής.

Επίσης το ΕΑΑ συντονίζει το Εθνικό Δίκτυο για την Κλιματική Αλλαγή «CLIMPACT”, με στόχο την ενοποίηση, εναρμονισμό και βελτιστοποίηση των υφιστάμενων κλιματικών υπηρεσιών και συστημάτων έγκαιρης προειδοποίησης για έντονα φυσικά φαινόμενα και φυσικές καταστροφές, και την πιστοποίηση των δεδομένων που συλλέγονται από εθνικές υποδομές. Το δίκτυο CLIMPACT χρηματοδοτείται από το Υπ. Ανάπτυξης και Επενδύσεων, και αποτελείται πέραν του ΕΑΑ από δέκα ακόμα εμβληματικούς, εθνικούς, επιστημονικούς φορείς και πιο συγκεκριμένα την Ακαδημία Αθηνών, το Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, το Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών, το Εθνικό Κέντρο Έρευνας Φυσικών Επιστημών «Δημόκριτος», το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, το Πανεπιστήμιο Κρήτης, το Πολυτεχνείο Κρήτης, το Ερευνητικό Κέντρο ΑΘΗΝΑ και το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών. Στόχος είναι το δίκτυο αυτό, σε συνεργασία με άλλες σημαντικές Πανελλαδικές δράσεις, να αποτελέσει πόλο έγκυρης και πολύπλευρης εμπειρογνωμοσύνης και συμβουλευτικό όργανο της Πολιτείας και της Κοινωνίας.

Ερώτηση: Στα Αντικύθηρα πώς είναι η κατάσταση, τι αποτελέσματα έχουμε μέχρι στιγμής;

Η πιο πρόσφατη και επίκαιρη δραστηριότητα του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών στα Αντικύθηρα είναι η ενεργή συμμετοχή στο πανευρωπαϊκό πείραμα του ACTRIS για τον COVID-19, μέσω του ΙΑΑΔΕΤ και της ερευνητικής ομάδας ReACT, με την παροχή δεδομένων από το Παρατηρητήριο Κλιματικής Αλλαγής και Γεωεπιστημών – ΠΑΓΓΑΙΑ. Ο σκοπός είναι η καταγραφή και ακριβής αποτίμηση των ατμοσφαιρικών μεταβολών λόγω του περιορισμού της ανθρωπογενούς δραστηριότητας. Στο πλαίσιο του ευρύτερου αυτού Ευρωπαϊκού πειράματος, η Ελλάδα συμμετέχει με μετρήσεις που πραγματοποιούνται από την Εθνική Ερευνητική Υποδομή PANACEA που αποτελεί την Ελληνική συμμετοχή στο ACTRIS.

Η Ευρωπαϊκή Ερευνητική Υποδομή ACTRIS (Aerosols, Clouds and Trace Gases Research Infrastructure), έχει ως βασική της αποστολή την παρακολούθηση των ατμοσφαιρικών αιωρημάτων και νεφών, τόσο με επιτόπιες μεθόδους όσο και με προηγμένες τεχνικές τηλεπισκόπησης. Αποτελείται από παρατηρητήρια που βρίσκονται σε απομακρυσμένες τοποθεσίες στην Ευρώπη (πχ από κορυφές βουνών στις Άλπεις μέχρι έρημες ακτές στην Ιρλανδία), ώστε οι παρατηρήσεις να θεωρούνται αντιπροσωπευτικές της ευρύτερης περιοχής γύρω από τον σταθμό. Οι πρώτες ενδείξεις για τον μήνα Μάιο 2020, δείχνουν ότι οι συγκεντρώσεις των αιωρούμενων σωματιδίων παρουσιάζουν σημαντική μείωση για ύψη μικρότερα των 3 χλμ., ενώ λιγότερο σημαντική μείωση παρατηρείται στα μεγαλύτερα τροποσφαιρικά ύψη (> 3 χλμ.).

Ερώτηση: Κινδυνεύει ο πλανήτης μας από κάποιο μετεωρίτη. Πόσο πιθανό είναι στην εποχή μας να ελλοχεύει ο κίνδυνος μιας πρόσκρουσης με την Γη.

Πάντα υπάρχει η πιθανότητα σύγκρουσης ενός μετεωρίτη στον πλανήτη μας, έχει συμβεί στο παρελθόν, θα συμβεί και στο μέλλον χωρίς να μπορούμε να προβλέψουμε το πότε. Βλέπουμε στην επιφάνεια της Γης τα αποτυπώματα τέτοιων προσκρούσεων του παρελθόντος, όπως για παράδειγμα στην έρημο της Νεβάδα, όπου πριν από 50.000 χρόνια περίπου έπεσε μετεωρίτης 30 μέτρων φάρδους και βάρους 100.000 τόνων με αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός κρατήρα πλάτους 1,1 χλμ. και βάθους 200 μέτρων, στο Μανικουάγκαν του Κεμπέκ όπου η πτώση μετεωρίτη πριν από περίπου 212 περίπου εκ. χρόνια δημιούργησε ενός κρατήρα πλάτους 100 χλμ και την ομώνυμη λίμνη, αλλά ίσως η πιο δραματική πτώση τεράστιου μετεωρίτη, διαμέτρου περί τα 200 χλμ., είναι αυτού που έπεσε στο Γιουκατάν του Μεξικού και προκάλεσε την εξαφάνιση άνω του 70% της πανίδας και της χλωρίδας του πλανήτη (ανάμεσα τους και των δεινοσαύρων), πριν από 65 περίπου εκ. χρόνια. Πάντως οι μεγάλες διαστημικές υπηρεσίες του πλανήτη παρακολουθούν ανελλιπώς τον νυχτερινό ουρανό και καταγράφουν σώματα που θα μπορούσαν να αποτελέσουν κίνδυνο για την Γη.

Ερώτηση: Έχετε κάνει και δράσεις για τους πρόσφυγες και μετανάστες. Θα τις συνεχίσετε, Και με ποιο τρόπο;

Το ΕΑΑ στο πλαίσιο της διάχυσης και εκλαΐκευσης της επιστήμης είναι ιδιαίτερα ευαισθητοποιημένο σε θέματα κοινωνικού αποκλεισμού και για αυτό έχει αναπτύξει μια σειρά από σημαντικές δράσεις που απευθύνονται σε όλη την κοινωνία αλλά και σε ευάλωτες κοινωνικά ομάδες προσπαθώντας να ενισχύσουμε όσο μπορούμε τις πολιτικές κοινωνικής ένταξης και συνοχής.

Έτσι, έχουν υλοποιηθεί πολλά εκπαιδευτικά σεμινάρια σε ανήλικους κρατούμενους με επισκέψεις σε κέντρα κράτησης σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας, και είχε προγραμματιστεί και ο επόμενος κύκλος εκπαιδευτικών σεμιναρίων, αλλά λόγω ειδικών συνθηκών καραντίνας, έχουν αναβληθεί, καθώς και όλες οι υπόλοιπες δράσεις μας με το κοινό. Παρά ταύτα θα ξεκινήσουν πολύ σύντομα και θα βγει και σχετική ανακοίνωση στα ΜΜΕ για δράσεις διαδικτυακών παρουσιάσεων σε σωφρονιστικά καταστήματα που έχουν τις απαραίτητες υποδομές.

Όσον αφορά στα προγράμματα ξεναγήσεων σε παιδιά προσφύγων και μεταναστών, στους χώρους του Θησείου και της Πεντέλης, προερχόμενα τόσο από σχολεία πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, όσο και από κέντρα φιλοξενίας, λόγω των αλλαγών των αρμόδιων υπουργείων έχουν ατονήσει προς το παρόν, αλλά ελπίζουμε να επαναξεκινήσουν το ταχύτερο δυνατό.

Σκοπός μας είναι να συνεχίσουμε να προσφέρουμε με την ίδια ενέργεια και ευαισθησία την επιστημονική γνώση σε όλους τους συμπολίτες μας και ειδικά σε αποκλεισμένες κοινωνικά ομάδες, γιατί η γνώση είναι αναφαίρετο δικαίωμα κάθε πολίτη. Στα πλαίσια της γενικότερης προσπάθειας επιμόρφωσης και έγκυρης επιστημονικής ενημέρωσης του κοινού, το ΕΑΑ ξεκίνησε πριν 1,5 περίπου χρόνο την έκδοση του διαδικτυακού επιστημονικού περιοδικού, «Kosμος» (magazine.noa.gr), με παρουσία και στο Facebook.

Ερώτηση: Υπάρχει περίπτωση ο κορωνοιός αλλά και άλλες επιδημίες να σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή;

Ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών στις 10 Μαρτίου 2020 παρουσίασε πρόσφατη μελέτη του Διεθνή Μετεωρολογικού Οργανισμού που καταδεικνύεται ότι η κλιματική αλλαγή έχει πολύ μεγάλη επίδραση σε όλους τους τομείς του φυσικού περιβάλλοντος, καθώς και στην υγεία και την ευημερία του παγκόσμιου πληθυσμού.

Μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι η ανθρωπογενής παρέμβαση στη φύση δημιουργεί προϋποθέσεις για την ανάπτυξη νέων ασθενειών, για την επανάκαμψη παλαιοτέρων αλλά και για την αύξηση της μολυσματικότητας τους. Γνωρίζουμε ότι το πάνω από το 70% των νέων λοιμωδών νόσων προέρχεται από τα ζώα, αλλά η ευθύνη βρίσκεται στον άνθρωπο. Η μαζική κτηνοτροφία που επιβάλλει την καταστροφή βιότοπων, την αποψίλωση των δασών για βοσκοτόπια και καλλιέργεια σόγιας σε συνδυασμό με τη μετανάστευση ζώων λόγω κλιματικής αλλαγής, δημιουργεί ένα εκρηκτικό περιβάλλον με αύξηση της αλληλεπίδρασης ζώων και ανθρώπου γεγονός που αυξάνει τις πιθανότητες να εμφανιστούν ζωονόσοι, όπως είναι το SARS, η νόσος των πουλερικών, το Η1Ν1 και πιθανώς και το COVID-19.

Επιπλέον, σε πρόσφατη μελέτη του Παν/μιου Χάρβαρντ βρέθηκε ότι τα υψηλά επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης αυξάνουν τη θνητότητα λόγω κορωνοϊού. Επιστημονικές έρευνες πάνω στο πολύ ενδιαφέρον ζήτημα της σχέσης που μπορεί να έχει η Κλιματική Αλλαγή αλλά και η μόλυνση του περιβάλλοντος στην συχνότερη εμφάνιση και διάδοση πανδημιών γίνονται παγκοσμίως και σύντομα θα έχουμε, θεωρώ, πολλά ενδιαφέροντα αποτελέσματα.