Ο Φιλελευθερισμός έχει γενέθλια σήμερα

Η σημερινή είναι μια ιδιαίτερη ημέρα για τον Φιλελευθερισμό, αφού, σαν σήμερα, το 1723 γεννήθηκε ο Άνταμ Σμιθ, ένας πραγματικά σημαντικός φιλόσοφος και οικονομολόγος. Κι αποτελεί μία από τις συνήθεις ειρωνείες της ιστορίας το γεγονός ότι παρεξηγήθηκε και έγινε είδωλο και προφήτης του οικονομικού εγωισμού ένας άνθρωπος εκ φύσεως πράος και προσηνής, φίλος του ανιδιοτελώς ωραίου, ξένος προς ωφελιμιστικές ιδιοτέλειες, που υποστήριξε με θέρμη τον δημόσιο πολιτικό χαρακτήρα της παιδείας ως αγωγή των πολιτών.

Πρώτα χρόνια

Στο συμπαθή χαρακτήρα του συμβάλλει το ότι ο μικρός Άνταμ μεγάλωσε ορφανός πατρός και υπό την κηδεμονία της ευφυούς μητέρας του, η οποία ενέπνευσε στον νεαρό γόνο της μια ιδιαίτερη μέριμνα για την αυτοκυριαρχία και την αυτοσυγκράτηση, την προσωπική πειθαρχία και την στοχοπροσήλωση.

Ο Άνταμ Σμιθ δεν συμμετείχε στα παιχνίδια των συνομηλίκων του λόγω της φιλάσθενης κράσης του και της εύθραυστης φύσης του. Ανέπτυξε από μικρός ιδιοτροπίες διανοουμένου: μονολογεί όταν είναι μόνος του, είναι απών όταν βρίσκεται με παρέα και η παροιμιώδης αφηρημάδα του έμελλε να γίνει παροιμιώδης αργότερα.

Ηθικά συναισθήματα

Οι ηθικοφιλοσοφικές του απόψεις συστηματοποιούνται και εκτίθενται στο σημαντικότερο φιλοσοφικό του σύγγραμμα, την «Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων», το οποίο παραμένει παραμελημένο ακόμη και από υπέρμαχους του Φιλελευθερισμού. Κι όμως, ο Σμιθ αποδίδει πρωτεύουσα σημασία στον συναισθηματοκρατορικό παράγοντα, πριν περάσει στον περίφημο «Πλούτο των Εθνών».

Για τον Σμιθ, οι αρχές της ηθικής δεν απορρέουν από αφηρημένους ορθολογικούς συλλογισμούς αλλά θεμελιώνονται στα συναισθήματα. Οι ηθικές διακρίσεις του καλού και του κακού δεν γίνονται με βάση λογικές κρίσεις, αλλά ηθικά συναισθήματα.

Συμπάθεια

Από τον φιλόσοφο Χιουμ παραλαμβάνει την έννοια της συμπάθειας, για να οικοδομήσει την ηθική θεωρία του. Συμπάθεια για τον Χιουμ σημαίνει τη φυσική ικανότητα να λαμβάνουμε μέσα από την επικοινωνία τα συναισθήματα και τις διαθέσεις των άλλων ανθρώπων, όσο διαφορετικά και αν είναι από τα δικά μας.

Με όπλο τη συμπάθεια, η οποία δεν ταυτίζεται ούτε με αρχή συμφέροντος ούτε με αρχή φιλαλληλίας, αλλά είναι μια ηθικά ουδέτερη φυσική ικανότητα του κάθε ανθρώπου να προσλαμβάνει αισθήματα και πάθη, την εμπειρία των οποίων δεν έχει άμεσα ο ίδιος, ο Σμιθ διακρίνει δύο επίπεδα ηθικής κρίσης: την αξιολόγηση των κινήτρων που ενεργοποιούν τον άνθρωπο κατά την τέλεση της πράξης του και την αποτίμηση των συνεπειών της πράξης.

Ελεύθερη αγορά

Η αρχή της συμπάθειας συνιστά τον φυσικό μηχανισμό μέσα από τον οποίο διαμορφώνονται οι ηθικές επιταγές. Αυτές διασφαλίζουν τη συνύπαρξη των συνετών εγωιστών χωρίς «εξωτερική» ρύθμιση.

Σε μια κοινωνία ιδιοκτητών η ατομική φιλοδοξία για διάκριση προϋποθέτει την κοινωνική αναγνώριση. Στην ελεύθερη αγορά  ο καθένας βρίσκεται υποχρεωμένος να κατεβάζει συνετά τις απαιτήσεις του στο επίπεδο εκείνο που συναντά την ανοχή των άλλων. Διαφορετικά, δεν θα πουλήσει το προϊόν στην αγορά, ούτε θα κερδίσει αναγνώριση από την ηθική κοινότητα των συνετών εγωιστών. Έτσι, στην αγορά, μέσα από αυτήν την επικοινωνία, δημιουργείται η συναίσθηση του «κοινωνικού εαυτού», που διαμορφώνεται χάρη στην λειτουργία της συμπάθειας.

Σύμφωνα με το παραλληλισμό του ίδιου του Σμιθ, δεν περιμένουμε να τραφούμε από την φιλανθρωπία του χασάπη ή του παντοπώλη, αλλά αντιπροσφέροντάς του υπηρεσίες που εξυπηρετούν τις δικές του ανάγκες.