«Η έννοια του «μέτρου» κατά τον Ηράκλειτο»

(Κείμενο από το υπό έκδοση βιβλίο με τίτλο: «Ηράκλειτος: Ο Φιλόσοφος που έρχεται από το μέλλον. Για νέους κάθε ηλικίας» του Αριστοτέλη και της Αθανασίας Ράπτη

Ο Ηράκλειτος μέσα από τα αποσπάσματά του δίνει ιδιαίτερη έμφαση σε αυτό που αποκαλούμε μέτρο. .. αείζωον πυρ που ανάβει με μέτρο και σβήνει με μέτρο» ή «ο ήλιος δεν μπορεί να υπερβεί το μέτρο (τα όριά του), αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη Δικαιοσύνη.» Απ. 44

Είναι χαρακτηριστική η ποιητική ερμηνεία του Χιόνη: «Οὒτε ὁ ἣλιος δέν μπορεῖ νά ὑπερβεῖ τά ὃριά του θά ὑποστεῖ ποινή φρικτή καί κάρβουνο θά γίνει.»

Επίσης ο Ηράκλειτος λέει σε ένα από τα απόσματά του: «Την ύβριν (υπέρβαση των ορίων) πρέπει να τη σβήνουμε περισσότερο από την πυρκαγιά.»

Επίσης στη Βικιπαίδεια ορίζεται ως ύβρι: «η βίαια, αυθάδη και αλαζονική στάση/συμπεριφορά, που αποτελεί για τον αρχαίο ελληνικό κόσμο παραβίαση της ηθικής τάξης και απόπειρα ανατροπής της κοινωνικής ισορροπίας και γενικότερα της τάξης του κόσμου, και πιστευόταν ότι οδηγεί τελικά στην πτώση και καταστροφή του ‘ὑβριστοῦ’».

Με πολύ απλά λόγια θα μπορούσαμε να ερμηνεύσουμε τις ιδέες του Ηράκλειτου με το σύνθημα: “Επιστροφή στον Άνθρωπο, στον Πολιτισμό, στη Φύση και στο Όνειρο”. Δηλαδή να οδηγηθεί ο άνθρωπος σε όσο γίνεται μεγαλύτερη αυτοσυνειδησία και ετεροσυναίσθηση, που κατακτάται μέσα από υπερβάσεις, όπως είναι η γνώση του εαυτού με την υπέρβαση του εγωκεντρισμού, η γνώση του εσύ μέσα από την υπέρβαση του εγώ και η γνώση του εμείς, με την υπέρβαση του «εθνοκεντρισμού» της ομάδας στην οποία ανήκουμε. Να οδηγηθούν δηλαδή οι κοινωνίες μας στο Μέτρο της ανθρωπιάς, που, από μια άποψη, σημαίνει και να αποδεχθούμε τα όριά της και να βιώσουμε τη μεγαλοσύνη της, μέσα από αυτές τις υπερβάσεις. Το μέτρο θα βάλει τα όρια που πρέπει να τεθούν στο παγκοσμοποιημένο χρηµατο-οικονομικό κεφάλαιο ως ηγεμονικής μορφής οργάνωσης της οικονομίας και της κοινωνίας, στην ελευθερία των δυνατών και της αγοράς, στην ύβρη της αλόγιστης και αυτοκαταστροφικής ανάπτυξης, στο κράτος και στον πολίτη, στην εθνική και την οικουμενική ευημερία.

Τ μέτρο θα προσφέρει στοχαστικές γέφυρες ανάμεσα στις πολιτικές επιστήμες και στις επιστήμες του προσώπου, θα δείξει λύσεις, στις οποίες δεν υπάρχουν αδιέξοδα, ψευδοδιλήμματα, καθ’ ολοκληρίαν νικητές και νικημένοι. Το δυναμικό μέτρο του Ηράκλειτου, θα ξεπεράσει τη μονομέρεια του μαρξισμού, που με το μοντέλο της ιστορικής κίνησης αποκλειστικά μέσω της ανυποχώρητης πάλης των ιδεών και των κοινωνικών συμφερόντων, δανείστηκε μέρος μόνο της θεωρίας του αρχαίου εκείνου φιλόσοφου. Γιατί το νόημα της ηρακλείτειας αρμονίας των αντιθέτων δεν αποκλείει τον έναν από τους δύο πόλους μιας αντιπαλότητας. Όμως, αντί για την ιδέα μιας δυναμικής σύνθεσης των αντιθέτων, κληρονομήσαμε πάλι μια νοοτροπία αποκάλυψης της αλήθειας, μια ιδέα εξίσου μεροληπτική και πολωτική με αυτή του ιδεαλισμού. Αν υιοθετούσαμε τη φιλοσοφία του Ηράκλειτου, που δεν έχει τίποτα να ζηλέψει από τον σχετικισμό, τη φαινομενολογία και την ερμηνευτική σχολή σκέψης της εποχής μας, δεν θα χρειαζόταν καν να διαλέξουμε έναν από τους δύο δρόμους του ψευδο-διλήμματος: «Διάλεξε και πάρε: ριζική σύγκρουση και πάλη των τάξεων ή δυναμικές διεκδικήσεις χωρίς υπερβολική βία, με διαπραγμάτευση και φαντασία;». Αλλά θα απαντούσαμε: «Μα και τα δύο θα διαλέξω, ανάλογα με την περίσταση, ίσως και διαδοχικά». Αυτό είναι στάση κριτική και όχι προδοσία κάποιου πολιτικού ευαγγελίου. Κάθε άλλη απάντηση θα ήταν άκριτη και φανατική.

Το χρειαζόμαστε αυτό το μέτρο. Γιατί θα ήταν πράγματι τραγικό το να βιώσουμε την οικουμενικότητα στην έσχατη αρνητική της μορφή, όταν δηλαδή οι δυνατοί της γης θα έφθαναν πολύ αργά στο σημείο να κατανοήσουν, για παράδειγμα, ότι δεν έχουν τίποτα σημαντικό να χωρίσουν ακόμη και με τους πιο «ταπεινούς» συνανθρώπους τους, εφόσον θα είναι αναγκασμένοι να μοιράζονται τον ίδιο μολυσμένο αέρα και την εξίσου μολυσμένη τροφή με αυτούς, εξ αιτίας της αδιαφορίας και της αμείωτης κερδοσκοπικής απληστίας τους, που τελικά οδηγεί στην καταστροφή του οικολογικού συστήματος του πλανήτη μας. Τότε θα ήταν πολύ αργά για να αναζητήσουν εναλλακτικές αναθεωρήσεις της μέχρι τώρα κοντόφθαλμης αντίληψής τους για το ποιο είναι πραγματικά το νόημα του ουσιαστικού, πνευματικού και ηθικού κέρδους των ατόμων και της κοινωνίας μας.

Το μέτρο της εποχής μας δεν θα μας το δώσει έτοιμο η αρχαία ελληνική παράδοσή μας, όπως νομίζουν διάφοροι αρχαιολάτρες, που έφτασαν να γίνουν οπαδοί του Δωδεκάθεου. Δεν μπορούμε όμως να αντλήσουμε τα πάντα από τη νοησιαρχική αντίληψη που κληρονομήσαμε από αυτούς, ούτε από την έννοια της Δημοκρατίας που περιορίζεται μόνο στα στενά πλαίσια της πόλης. Και τα δύο αυτά θαυμάσια επιτεύγματα θα μπορούσαν να εμπλουτιστούν με τις αξίες της ανθρωπιάς και της οικουμενικής αλληλεγγύης, τις οποίες κατά βάση κληρονομήσαμε από τον Χριστιανισμό, που εμπεριέχει σπέρματα συναισθηματικής νοημοσύνης, ανεξάρτητα από το αν, εξ αιτίας του ρόλου που παίζουν οι θρησκείες, ποτέ δεν τις είδαμε να πραγματώνονται. Γιατί κάτι, στο οποίο ούτε η χριστιανική θρησκεία, ούτε και οι νεωτερικές θεωρίες του ορθού λόγου έδωσαν σημασία αιώνες τώρα, είναι αυτό που ο Χριστός εισήγαγε στην ιστορία της δυτικής σκέψης, δηλαδή η σχεσιοσυναισθηματική διάσταση της κοινωνικής μας ζωής, που ολοκληρώνει την ανάπτυξη των ατόμων και των ομάδων τόσο στο ενδο προσωπικό, όσο και στο δια-προσωπικό επίπεδο.

Αυτό το μάθαμε μεταγενέστερα, μετά την εμφάνιση της μαρξιστικής σκέψης, που δεν είχε προλάβει να γνωρίσει τις κατοπινές εξελίξεις των θεωριών της κοινωνικής αλληλεπίδρασης και της ψυχολογίας του ατόμου και των ομάδων. Διαπίστωση των θεωριών αυτών είναι πως η θετική στάση και η εποικοδομητική σχέση με τον εαυτό μας και τους άλλους είναι ένας από τους πιο σημαντικούς όρους της ανθρώπινης ολοκλήρωσης και ότι ο όρος αυτός είναι συνάρτηση της αγωγής και της κοινωνικοποίησής μας, όπως και κάθε άλλη κοινωνική αξία. Διαμορφώνεται δηλαδή με τους ίδιους μηχανισμούς, που προτείνονται και από τις άλλες κοινωνικο-πολιτικές θεωρίες. Οι θεωρίες της πολυ – πολιτισμικότητας από αυτές τις ιδέες αντλούν τα ερείσματά τους περισσότερο, και λιγότερο από τις ορθόδοξες μαρξιστικές θεωρίες.

Η σχεσιο-ψυχολογική πλευρά του ανθρώπου, που σημειωτέο, αγγίζει και τις «καθαρά» κοινωνιολογικές έννοιες (όπως αυτές της εξουσίας, της δύναμης και του κοινωνικού ελέγχου, της πάλης των συμφερόντων, της εκμετάλλευσης και της κοινωνικής ιεράρχησης), υπήρξε εν τούτοις μια από τις πιο παραμελημένες πλευρές του κοινωνικού προβληματισμού και της δράσης μας, τόσο από την πλευρά της χριστιανικής εκκλησίας, όσο και από τα σοσιαλιστικά καθεστώτα.

Όμως, ο ιδεαλισμός έγινε τελικά το στήριγμα του καπιταλισμού, που αντί να βασίσει την κινητήρια δύναμή του στον άνθρωπο, όπως ισχυριζόταν, υπηρέτησε το αχαλίνωτο κέρδος και την πίστη στον θεό της οικονομίας, της κατανάλωσης και της εκμετάλλευσης. Στο ίδιο σημείο όμως κατέληξε και ο ιστορικός υλισμός, που κατάντησε αλαζονικός, γραφειοκρατικός οικονομισμός και υπηρέτησε το επικίνδυνο δόγμα: «Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα». Και τα δύο συστήματα απέτυχαν παταγωδώς: το μεν πρώτο μετέτρεψε την ελευθερία της αγοράς σε ένα παγκόσμιο τέρας με ασυγκράτητες καταστροφικές δυνάμεις, ενώ το δεύτερο επιδίωξε κάτι παλιομοδίτικο και φθαρμένο: να υποτάξει την ιδέα του διεθνισμού στον δικό του εθνοκεντρισμό και τον στρεβλό κρατισμό.