Ποιος θα σταματήσει τους Ουκρανούς ολιγάρχες;

Κατά την τελευταία επίσκεψή του στις Βρυξέλλες ο Ουκρανός πρόεδρος Βολοντίμιρ Ζελένσκι εξέφρασε την ελπίδα να αρχίσουν «εντός του έτους» διαπραγματεύσεις για την ένταξη της χώρας του στην ΕΕ. Ευρωπαίοι αξιωματούχοι έχουν τονίσει επανειλημμένα ότι ο δρόμος της Ουκρανίας προς το κλειστό κλαμπ των «27» περνάει μέσα από την αποτελεσματική καταπολέμηση της διαφθοράς και κυρίως την αναχαίτιση των ολιγαρχών.

Σε αυτό το πλαίσιο η ουκρανική κυβέρνηση είχε ψηφίσει, το 2021, έναν νόμο για την «απο-ολιγαρχοποίηση» της χώρας, θεσπίζοντας παράλληλα ένα «μητρώο ολιγαρχών» υπό την αιγίδα του Εθνικού Συμβουλίου Ασφάλειας και Άμυνας. Με ποια αποτελέσματα; Στο ερώτημα καλείται να απαντήσει η αποκαλούμενη «Επιτροπή της Βενετίας» του Συμβουλίου της Ευρώπης, ένα συμβουλευτικό όργανο υψηλού κύρους, στο οποίο συμμετέχουν επιφανείς συνταγματολόγοι.

Περιουσίες άνω των 80 εκ. δολαρίων

«Ολιγάρχες», σύμφωνα με τη νέα ουκρανική νομοθεσία, θεωρούνται όσοι εκπληρώνουν τουλάχιστον τρία από τα εξής τέσσερα κριτήρια: Πρώτον, διαθέτουν περιουσία που ξεπερνά τα 80 εκατομμύρια δολάρια. Δεύτερον, ασκούν πολιτική επιρροή. Τρίτον, ελέγχουν μέσα ενημέρωσης. Τέταρτον, κατέχουν επιχειρήσεις μονοπωλιακού χαρακτήρα σε κομβικούς κλάδους της οικονομίας. Όσοι καταγράφονται στο «μητρώο των ολιγαρχών» υποχρεούνται να καταθέτουν κάθε χρόνο ειδική φορολογική δήλωση με κριτήρια εξίσου αυστηρά, όπως και οι κυβερνητικοί αξιωματούχοι. Δεν επιτρέπεται να συμμετέχουν στη χρηματοδότηση πολιτικών κομμάτων, ούτε στις διαδικασίες για ιδιωτικοποίηση κρατικών επιχειρήσεων.

Παραδοσιακά, ο φαύλος κύκλος της διαφθοράς στην Ουκρανία ακολουθούσε την εξής πορεία: Ολιγάρχες χρηματοδοτούσαν- συνήθως εν κρυπτώ- συγκεκριμένες πολιτικές δυνάμεις για να περάσουν τη νομοθεσία της αρεσκείας τους, μεγιστοποιώντας παράλληλα τα επιχειρηματικά κέρδη τους. Αλλά ο νόμος κατά των ολιγαρχών, που ψηφίστηκε το 2021 με πρωτοβουλία Ζελένσκι, φαίνεται ότι αρχίζει να αποδίδει καρπούς.

Το περασμένο καλοκαίρι ο Ρινάτ Αχμέτοφ, πλουσιότερος επιχειρηματίας της χώρας και ιδιοκτήτης πολυάριθμων ΜΜΕ, παρέδωσε τις τηλεοπτικές άδειες και άδειες εκπομπής που διέθετε. Αλλά και ο πρώην πρόεδρος της Ουκρανίας και νυν επικεφαλής του κόμματος «Ευρωπαϊκή Αλληλεγγύη», Πέτρο Ποροσένκο, αποχώρησε (επισήμως, τουλάχιστον) από το τηλεοπτικό δίκτυο που κατείχε. Την αποχώρησή του από την ενεργό πολιτική ανακοίνωσε και ο δισεκατομμυριούχος Βαντίμ Νοβίνσκι.

Άλλωστε οι περιουσίες των Ουκρανών ολιγαρχών συρρικνώνονται, καθώς συνεχίζεται ο πόλεμος με τη Ρωσία. Στα τέλη του 2022 το ανεξάρτητο «Κέντρο Οικονομικής Στρατηγικής» (CES) στο Κίεβο υπολόγιζε τις απώλειές τους από την έναρξη του πολέμου στα 4,5 δισεκατομμύρια δολάρια. Τη μεγαλύτερη ζημία υπέστη ο Αχμέτοφ, ο οποίος μετά την κατάκτηση της Μαριούπολης από τους Ρώσους έχει απολέσει δύο βιομηχανικές μονάδες που κατείχε στην περιοχή. Αλλά και η μονάδα οπτανθρακοποίησης, αξίας 150 εκατομμυρίων δολαρίων, που διαθέτει κοντά στο Ντονέτσκ, αποτελεί διαρκή στόχο των ρωσικών επιθέσεων. Συντάκτες του ουκρανικού Forbes θεωρούν ότι μόνο ο Αχμέτοφ έχει χάσει πάνω από 9 δις δολάρια λόγω του πολέμου, αν και παραμένει ο πλουσιότερος Ουκρανός με την περιουσία του να εκτιμάται γύρω στα 4 δις. Όσο για τον συνεταίρο του στον όμιλο Metinvest, Βαντίμ Νοβίνσκι, εκτιμάται ότι έχει απολέσει τα δύο τρίτα της περιουσίας του, η οποία πριν από τον πόλεμο υπολογιζόταν γύρω στα 3 δις δολάρια σύμφωνα με τον Όιγκεν Τέϊζε και επιμέλεια Γιάννη Παπαδημητρίου.

Η περίπτωση Κολομόισκι

Σημαντικές απώλειες καταγράφει και ο μέχρι πρότινος ισχυρός ολιγάρχης Ιχόρ Κολομόισκι. Πέρσι καταστράφηκε η πιο σημαντική επιχείρηση που διέθετε, το διυλιστήριο πετρελαίου στην πόλη Κρεμεντσούκ. Με τον συνεταίρο του, Χενάντι Μποχολιούμποφ, ο Κολομόισκι ήλεγχε ένα σημαντικό κομμάτι στην αγορά ενέργειας της Ουκρανίας, όπως και το μεγαλύτερο δίκτυο πρατηρίων βενζίνης σε όλη τη χώρα. Μέσω μειοψηφικού πακέτου μετοχών στην κρατική επιχείρηση Urknafta ασκούσε σημαντική πολιτική επιρροή. Παράλληλα δε με την ουκρανική υπηκοότητα, διέθετε διαβατήριο Κύπρου, αλλά και Ισραήλ.

Στο μεταξύ όμως, λόγω της εμπόλεμης κατάστασης, το κράτος έχει δεσμεύσει το μερίδιο του Κολομόισκι στην Ukrtatnafta, ενώ ο ίδιος αντιμετωπίζει δικαστική έρευνα για διαφθορά. Επιπλέον του έχει αφαιρεθεί η ουκρανική υπηκοότητα.

Παρόμοια προβλήματα αντιμετωπίζει ο Ντμίτρο Φίρτας, ο οποίος τα τελευταία χρόνια διαμένει μόνιμα στην Αυστρία, ενώ παλαιότερα είχε εκκρεμότητες με τη δικαιοσύνη. Σύμφωνα με το CES έχει υποστεί ζημίες 69 εκ. δολαρίων λόγω καταστροφών που προκλήθηκαν στο εργοστάσιο αζώτου που διαθέτει στο (υπό ρωσική κατοχή, πλέον) Σεβεροντονέτσκ. Την ίδια στιγμή οφείλει πάνω από 40 εκ. δολάρια για τη χρήση κρατικών υποδομών και αυτός είναι ο λόγος που το 2022 είκοσι τοπικές επιχειρήσεις-πάροχοι φυσικού αερίου που ανήκαν στον Φίρτας, πέρασαν στον έλεγχο του κρατικού ενεργειακού κολοσσού Naftohas. Έτσι, σύμφωνα με το ουκρανικό Forbes, ο Φίρτας δεν περιλαμβάνεται πλέον στους 20 πλουσιότερους επιχειρηματίες της Ουκρανίας, αν και το 2021 η περιουσία του έφτανε τα 400 εκ. δολάρια.

«Δεν έχει περάσει η επιρροή των ολιγαρχών»

Πολλοί ολιγάρχες έχουν απολέσει τους πλουτοπαραγωγικούς πόρους που τους επέτρεπαν να ασκούν πολιτική επιρροή, επισημαίνει ο αναλυτής του CES Ντμίτρο Χοργιούνοφ. Ο ίδιος εκφράζει την ελπίδα ότι οι νομοθετικές παρεμβάσεις θα αναγκάσουν και άλλους ολιγάρχες να αποσυρθούν από την πολιτική και την επιχειρηματική δράση. Ωστόσο, ο Χοργιούνοφ δεν πιστεύει ότι έχουν γίνει αρκετά για να εκλείψει η επιρροή των ολιγαρχών. «Όσο διαθέτουν περιουσία, θα κάνουν τα πάντα για να την διαφυλάξουν και να την πολλαπλασιάσουν», λέει.

Επιπλέον, καταγγέλλει το CΕS, οι ολιγάρχες επιχειρούν να διαφυλάξουν τα συμφέροντά τους ασκώντας επιρροή και στη δικαιοσύνη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα: Από το 2014 η Αρχή Ανταγωνισμού της Ουκρανίας έχει επιβάλει πρόστιμα άνω των 200 εκ. δολαρίων στους Αχμέτοφ, Κολομόισκι και Φίρτας. Εκείνοι απάντησαν με προσφυγές στα δικαστήρια και μέχρι στιγμής, σύμφωνα με το CES, δεν έχουν πληρώσει τίποτα.

Μία πρόκληση για τον «Υπηρέτη του Λαού»

Ο Χοργιούνοφ επισημαίνει ότι ένα από τα πιο σημαντικά ζητήματα προς επίλυση στο άμεσο μέλλον είναι εκείνο του «ειδικού τέλους για την εξόρυξη σιδήρου» που αφορά άμεσα τον Αχμέτοφ. Ακόμη και σήμερα ο πιο πλούσιος Ουκρανός εξακολουθεί να διαθέτει δύο μεγάλες μονάδες εξόρυξης και επεξεργασίας σιδήρου. Η πρόσφατη απόφαση του ουκρανικού Κοινοβουλίου να μειώσει, λόγω πολέμου, το «ειδικό τέλος» εξυπηρετεί αφάνταστα τον Αχμέτοφ. Διότι όσο πιο χαμηλό παραμένει το τέλος, τόσο υψηλότερο θα είναι το κέρδος του. Το σχετικό νομοσχέδιο είχε καταθέσει στη Βουλή το κόμμα «Υπηρέτης του λαού» του προέδρου Ζελένσκι. Οι αναλυτές του CES εκφράζουν την ελπίδα ότι η προσέλευση ξένων επενδυτών στην Ουκρανία θα μπορούσε να περιορίσει την επιρροή των ολιγαρχών.

Από την πλευρά του ο Ιχόρ Φεστσένκο, μέλος της πρωτοβουλίας πολιτών Tschesno («Με Ειλικρίνεια») πιστεύει ότι οι ολιγάρχες δεν πρόκειται να απαρνηθούν τα προνόμιά τους. «Το πρώτο που θα κάνουν», λέει, «είναι να ιδρύσουν νέους τηλεοπτικούς σταθμούς, καθώς και πολιτικά κόμματα που θα συνδέονται άμεσα με αυτούς τους τηλεοπτικούς σταθμούς».