Μετασχηματισμοί του κοινωνικού κράτους

Τετραετία αλλαγών στο κοινωνικό κράτος αναμένεται να είναι η επόμενη, με το πεδίο των εν γένει προνοιακών επιδομάτων (δηλαδή των επιδομάτων που δίνονται με βάση το φορολογητέο εισόδημα και όχι την ασφάλιση) να βρίσκεται στο επίκεντρο αυτών. Οι μετασχηματισμοί πρόκειται να αφορούν πρωτίστως το χώρο των επιδομάτων, στο νέο ευρωπαϊκό φόντο.

Ακολουθώντας το παράδειγμα του σύγχρονου φιλελευθερισμού, η Νέα Δημοκρατία μιλά για αύξηση του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος από την 1η Απριλίου του 2024 κατά 8%.

Σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία (έκθεση Γραφείου Προϋπολογισμού της Βουλής, δ’ τρίμηνο του 2022), οι δικαιούχοι του εν λόγω επιδόματος ανήλθαν σε 224.676, ενώ το ίδιο πρόγραμμα προβλέπει την αναβάθμιση ελέγχου κοινωνικών επιδομάτων με δημιουργία ηλεκτρονικής βάσης για όλα τα επιδόματα ανά δικαιούχο, αυτοματοποιημένο έλεγχο κριτηρίων, συγκέντρωση επιδομάτων σε μία βάση και εναρμόνιση κριτηρίων.

Τονίζεται ότι στην εργαλειοθήκη της επόμενης κυβέρνησης, εφόσον είναι αυτή της Ν.Δ., βρίσκονται ευρύτερες παρεμβάσεις, οι οποίες αποτυπώνονται στην έκθεση της “επιτροπής Πισσαρίδη”. Ωστόσο, η μεσολάβηση της κορονο-κρίσης (2020-2021) και, αμέσως μετά, η ενεργειακή κρίση (2022-2023) δεν επέτρεψε παρά την υλοποίηση ενός πολύ μικρού μέρους των προτεινόμενων δράσεων, και συγκεκριμένα στο πεδίο των επιδομάτων ανεργίας και της κατάρτισης.

Αντίθετα, το πεδίο των κοινωνικών-προνοιακών επιδομάτων έμεινε σχεδόν αλώβητο, με τα μόνα βασικά μέτρα τα οποία ελήφθησαν να είναι εκείνα των αυξήσεων ορισμένων τακτικών επιδομάτων (π.χ. θέρμανσης, τέκνων κ.λπ.) και των διαδοχικών διπλών-έκτακτων καταβολών ορισμένων άλλων, όπως του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος, με στόχο την επείγουσα εισοδηματική στήριξη των κοινωνικά ευάλωτων ατόμων απέναντι στις πιέσεις των διαδοχικών κρίσεων (κορονοϊού, ενέργειας).

Προς μετασχηματισμό του υποδείγματος των επιδομάτων

Στον βαθμό που τείνει να παρέλθει η έντονη ανάγκη των περασμένων ετών για επιπλέον εισοδηματική στήριξη των κοινωνικά ευάλωτων −καθώς μειώνεται η ανεργία και αυξάνονται οι μέσοι μισθοί−, ο “δείκτης” των παρεμβάσεων θα στρέφεται όλο και περισσότερο στις διαρθρωτικές αλλαγές και όχι σε αύξηση του ύψους των παροχών των υφιστάμενων επιδομάτων.

Για παράδειγμα, η “επιτροπή Πισσαρίδη” είχε προτείνει την ενοποίηση όλων των επιδομάτων εκτός του επιδόματος ανεργίας, του επιδόματος αναπηρίας και ενός στεγαστικού επιδόματος.

Η συζήτηση με ευρωπαϊκούς όρους

Το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα δεν συνιστά εθνική εξαίρεση. Από τον Ιανουάριο του 2023 ισχύει ευρωπαϊκή σύσταση περί “επαρκούς ελάχιστου εισοδήματος”. Παράλληλα, έχει ανοίξει μια πανευρωπαϊκή συζήτηση σε σχέση με ενδεχόμενες αλλαγές στο καθεστώς του ελάχιστου εισοδήματος στήριξης. Χαρακτηριστική της συζήτησης αυτής είναι και η μελέτη την οποία δημοσίευσε την περασμένη εβδομάδα η πλατφόρμα οικονομικής πολιτικής (econ pol) του γερμανικού ινστιτούτου Ifo. Σύμφωνα με την εν λόγω μελέτη, στην Ελλάδα το “ελάχιστο εισόδημα στήριξης” (σ.σ. πρόκειται για τον διεθνή όρο του ελληνικού “ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος”) παίζει εντονότερο ρόλο συγκριτικά με το επίδομα ανεργίας, που συνιστά ασφαλιστικό επίδομα).

Τα βασικά συμπεράσματα της μελέτης είναι τα ακόλουθα:

▪Κατά μέσο όρο, η δυνατότητα σταθεροποίησης των εισοδημάτων μέσω του επιδόματος του “ελάχιστου εισοδήματος στήριξης” είναι μεγαλύτερη στην περίπτωση των ήπιων “σοκ” στην οικονομία σε σύγκριση με το τι συμβαίνει στην περίπτωση μεγάλων οικονομικών “σοκ”.

Και αυτό γιατί περισσότεροι άνθρωποι χάνουν τα επιδόματα ανεργίας σε μια παρατεταμένη ύφεση και, έτσι, καταφεύγουν στο “ελάχιστο εισόδημα στήριξης”. Με άλλα λόγια, κατά μέσο όρο τα επιδόματα ανεργίας απορροφούν μεγαλύτερο μέρος των εισοδηματικών απωλειών αν προκύψει μια ήπια και σύντομη ύφεση από το αν προκύψει μια βαθιά και μακρόχρονη ύφεση.

▪Διαπιστώνεται σημαντική ανομοιογένεια στην επίδραση του συστήματος επιδομάτων με βάση το εισόδημα (π.χ. ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα) από τη μία χώρα στην άλλη.

Πιο έντονη είναι η σταθεροποίηση του εισοδήματος μέσω των επιδομάτων με βάση το εισόδημα στις σκανδιναβικές χώρες και στις χώρες της ηπειρωτικής Ευρώπης. Το αντίθετο συμβαίνει στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης.

Οι μεσογειακές χώρες μπορούν να χωριστούν περαιτέρω σε δύο ομάδες:

– Στην Πορτογαλία, την Ισπανία και την Ιταλία, όπου διαρκεί περισσότερο ο χρόνος επιδότησης των ανέργων και ενισχύεται, έτσι, ο σταθεροποιητικός ρόλος του.

– Στην Ελλάδα, την Κύπρο και τη Μάλτα, όπου είναι πιο έντονος ο ρόλος του ελάχιστου εισοδήματος στήριξης.

▪ Το ελάχιστο εισόδημα στήριξης παίζει μικρό μόνο ρόλο στη σταθεροποίηση των εισοδημάτων, με τα επιδόματα ασφάλισης (ανεργίας) να αποτελούν τους σημαντικότερους σταθεροποιητές του εισοδήματος στις περισσότερες χώρες.

Και αυτό γιατί:

– Τα συνολικά ποσά που καταβάλλονται μέσω του “ελάχιστου εισοδήματος στήριξης” είναι σημαντικά χαμηλότερα από τα επιδόματα ανεργίας.

– Στις περισσότερες χώρες της Ε.Ε. τα δικαιώματα για επιδόματα ανεργίας λήγουν με την πάροδο του χρόνου και η λήξη τους δεν οδηγεί, κατ’ ανάγκη, αμέσως στη λήψη του επιδόματος του ελάχιστου εισοδήματος στήριξης.