Τα Στενά και ο αναθεωρητισμός του Ερντογάν

Η επίσημη απάντηση της Ελλάδας στο αίτημα της Τουρκίας να μετονομαστούν τα Στενά (Ελλησπόντος, Δαρδανέλια, Μαρμαράς, Βόσπορος) είναι απολύτως σωστή. Δεν δεχόμαστε την ονομασία «Τουρκικά Στενά» ούτε τη διπλή ονομασία. Δεν πρέπει να δοθεί η ευκαιρία στον Τούρκο Πρόεδρο Ερντογάν να αλλάξει τις ισορροπίες με βάση τη νεο-οθωμανική του λογική.

Το θέμα των Στενών βρίσκεται στην ατζέντα της τουρκικής διπλωματίας από τον Ιούλιο του 1923. Φέτος, και συγκεκριμένα στις 24 Ιουλίου, συμπληρώνονται ακριβώς 100 χρόνια από την υπογραφή της συνθήκης ειρήνης στη Λωζάνη της Ελβετίας. Από τη μία πλευρά, υπογράφηκε από εκπροσώπους της ηττημένης στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, κυριολεκτικά από τη Μεγάλη Εθνοσυνέλευση που ίδρυσε στην Άγκυρα ο Μουσταφά Κεμάλ. Από την άλλη πλευρά, οι υπογράφοντες ήταν οι νικήτριες χώρες του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, δηλαδή η τότε Βρετανική Αυτοκρατορία, η Γαλλία, η Ιταλία, η Ελλάδα, η Ρουμανία, το Βασίλειο της Σερβίας, της Κροατίας και της Σλοβενίας (μετέπειτα Γιουγκοσλαβία) και η Ιαπωνία. Οι ΗΠΑ συμμετείχαν στη διάσκεψη ως παρατηρητές.

Η Τελική Συνθήκη Ειρήνης που καθόριζε τα σύνορα της Νέας Τουρκίας (η Τουρκική Δημοκρατία ιδρύθηκε τρεις μήνες αργότερα, στις 29 Οκτωβρίου 1923) προβληματίζει σήμερα τον νεοεκλεγέντα πρόεδρο της Τουρκίας, καθώς τη θεωρεί άδικη. Δεν έχει εξηγήσει τι θεωρεί δίκαια σύνορα, αλλά υπενθυμίζουμε ότι σήμερα τα τουρκικά στρατεύματα κατέχουν το 37% της Κύπρου και συμμετέχουν σε στρατιωτικές επιχειρήσεις στη Συρία, τη Λιβύη και αλλού. Δεκαέξι πρωτόκολλα προσαρτήθηκαν στη Συνθήκη. Το πιο γνωστό στους Έλληνες είναι η ελληνοτουρκική συνθήκη ανταλλαγής πληθυσμών της 30ής Ιανουαρίου 1923. Ένα εξίσου ενδιαφέρον πρωτόκολλο αφορούσε το καθεστώς των Στενών και ειδικά για το θέμα αυτό προσκλήθηκαν στη διάσκεψη οι εκπρόσωποι της Βουλγαρίας και της Σοβιετικής Ένωσης.

Η αρχική διάταξη της Λωζάνης για τα στενά ήταν η πλήρης ουδετεροποίηση, δηλαδή η αποστρατιωτικοποίηση. Για να μην ανησυχεί η Τουρκία, η Ελλάδα υποχρεώθηκε επίσης να αποστρατιωτικοποιήσει τα νησιά Λήμνο και Σαμοθράκη, τα οποία θα μπορούσαν να απειλήσουν τα στενά. Η Ελλάδα έπρεπε επίσης να παραχωρήσει στην Τουρκία τα νησιά Ίμβρο, Τένεδο και Λάγος – τα νησιά που βρίσκονταν ακριβώς απέναντι από την είσοδο του στενού – ως ηττημένα το 1922. Εκείνη την εποχή, το ενδιαφέρον της Βρετανίας και της Γαλλίας ήταν να αποτρέψουν το κομμουνιστικό κράτος της Σοβιετικής Ένωσης από το να πάρει τον έλεγχο των στενών. Οι ρυθμίσεις για τα στενά άλλαξαν με τη Σύμβαση του Μοντρέ, που υπογράφηκε τον Ιούλιο του 1936, πάλι στο Μοντρέ της Ελβετίας. Στην Τουρκία δόθηκε το δικαίωμα να στρατιωτικοποιεί και τις δύο πλευρές του στενού και να ρυθμίζει τη διέλευση των ξένων πλοίων. Στα κράτη της Μαύρης Θάλασσας παραχωρήθηκαν επίσης κάποια προνόμια, αλλά η Τουρκία έχει τον τελικό λόγο. Ως αντίμετρο, η Ελλάδα ανακοίνωσε ότι δεν θεωρεί πλέον τα νησιά Λήμνο και Σαμοθράκη αποστρατιωτικοποιημένα. Ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών δήλωσε στην Εθνοσυνέλευση της Άγκυρας ότι θα δεχόταν την ελληνική διαμεσολάβηση. Σήμερα, όμως, ο Ερντογάν έχει αντιρρήσεις για το καθεστώς της Λήμνου, της Σαμοθράκης και όχι μόνο.

Η Σύμβαση του Μοντρέ ορίζει ότι τα πολεμικά πλοία μπορούν να διέρχονται ελεύθερα από τον Βόσπορο μόνο αν είναι μικρά ή ελαφρά οπλισμένα. Για τα βαριά οπλισμένα πολεμικά πλοία της πρώην Σοβιετικής Ένωσης και τώρα της Ρωσίας, η Τουρκία έχει κάνει κατά καιρούς διευκολύνσεις ανάλογα με τα δικά της συμφέροντα. Για παράδειγμα, το καλοκαίρι του 1976, όταν οι σχέσεις μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας επιδεινώθηκαν, η Τουρκία επέτρεψε τη διέλευση του σοβιετικού αεροπλανοφόρου “Κίεβο”, κατά παράβαση της Σύμβασης του Μοντρέ για την αποστράγγιση.

Πριν από δύο χρόνια, ο Ερντογάν ανακοίνωσε ένα σχέδιο που θα μπορούσε να εγείρει σοβαρές αντιρρήσεις για τη Λωζάνη και το Μοντρέ. Επρόκειτο για τη διώρυγα της Κωνσταντινούπολης, γνωστή ως Canal Instanbul. Η διώρυγα αυτή θα συνέδεε τη Μαύρη Θάλασσα με τη Θάλασσα του Μαρμαρά, αλλά η ολοκλήρωσή της θα καθυστερούσε λόγω τεχνικών και περιβαλλοντικών προβλημάτων.

Γενικότερα, η Τουρκία του Ερντογάν θα αμφισβητήσει την πρόβλεψη της Λωζάνης. Η Ελλάδα θα πρέπει να προετοιμάσει μια ισχυρή απάντηση.