Η στιγμή της αλήθειας στις σχέσεις ΝΑΤΟ-Ελλάδας-Τουρκίας

Μήπως έχει περάσει η ώρα που ο ρόλος της Ευρωατλαντικής Συμμαχίας στα ελληνοτουρκικά θα χαρακτηριστεί από πολλούς (λιγότερο ή περισσότερο δικαιολογημένα) ως “Πόντιος Πιλάτος” ή κάτι παρόμοιο; Υπάρχουν σίγουρα θετικές εξελίξεις σε αυτό το μέτωπο. Η τελική έγκριση από την Άγκυρα της υποψηφιότητας της Σουηδίας με αντάλλαγμα τα F-16 έγινε πιο περίπλοκη από το γεγονός ότι η αμερικανική πλευρά αναφέρθηκε και στη σταθερότητα στην περιοχή, δηλαδή εντός των συνόρων του ΝΑΤΟ. Εν ολίγοις, φαίνεται ότι όχι μόνο το Κογκρέσο, αλλά η Ουάσιγκτον στο σύνολό της, προσπαθεί να επισημάνει ότι η Σουηδία από μόνη της δεν είναι αρκετή. Το πρόβλημα όμως παραμένει. Και τελικά, σε ποιο βαθμό η Τουρκία θα υποχωρήσει από πολλά από αυτά που έχει θέσει στην ελληνοτουρκική ατζέντα;

Σε κάθε περίπτωση, ο ρόλος του ΝΑΤΟ στην περιοχή θα κριθεί τελικά από την ατζέντα του ίδιου του ΝΑΤΟ, ειδικά στη γενικότερη εικόνα. Επιτρέψτε μου πρώτα να επαναλάβω το αυτονόητο: το ΝΑΤΟ παραμένει απολύτως ζωτικής σημασίας για την ασφάλεια των κρατών μελών του στην Ευρώπη. Οι δυσκολίες της ΕΕ στη διαμόρφωση της γεωπολιτικής της ταυτότητας, σε συνδυασμό με ένα ασταθές και επικίνδυνο διεθνές περιβάλλον, είναι ο καταλύτης για αυτό.

Ωστόσο, είναι εξίσου σαφές ότι το ΝΑΤΟ βρίσκεται σε ένα σταυροδρόμι. Είναι σαφές ότι η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία έδωσε στην ευρωατλαντική συμμαχία ένα πλήρες και ενισχυμένο φιλί της επαναφοράς. Ωστόσο, όπως εξήγησα σε άλλο μέσο στα μέσα Ιουνίου, η προσέγγιση του ΝΑΤΟ στην Ασία και οι ανησυχίες της Ιαπωνίας για την αυξανόμενη παρουσία του ΝΑΤΟ στην περιοχή θα είναι μία από τις πιο κρίσιμες και αμφιλεγόμενες συζητήσεις, όχι μόνο στο Βίλνιους, αλλά και τις επόμενες εβδομάδες και μήνες. Ο Ιάπωνας πρωθυπουργός Fumio Kishida θα είναι παρών τόσο στο Βίλνιους όσο και στη σύνοδο του ΝΑΤΟ στη Μαδρίτη για να υπογραμμίσει την εμβάθυνση της σχέσης μεταξύ Ιαπωνίας και ΝΑΤΟ.

Η Ιαπωνία σχεδιάζει μια παράλληλη συνάντηση των τεσσάρων χωρών που έχουν προσκληθεί στη σύνοδο κορυφής ως οι τέσσερις εταίροι Ασίας-Ειρηνικού του ΝΑΤΟ (AP4). Η Ιαπωνία, η Νότια Κορέα, η Αυστραλία και η Νέα Ζηλανδία θα παραστούν στο Βίλνιους και θα συντονιστούν μεταξύ τους μέσω παράλληλων συναντήσεων AP4. Η επιρροή της Κίνας και οι εξελίξεις στον Ινδο-Ειρηνικό και στις Θάλασσες της Ανατολικής και Νότιας Κίνας θα είναι στην ημερήσια διάταξη. Πιστεύω ότι η συζήτηση σχετικά με την παγκόσμια επιρροή της Ευρωατλαντικής Συμμαχίας αναφέρεται στον πυρήνα των μελλοντικών σκέψεων σχετικά με τη δομή και την πολικότητα του διεθνούς συστήματος. Όπως μας υπενθυμίζει ακούραστα το Παρίσι, το ΝΑΤΟ παραμένει ένα ευρωατλαντικό σύμφωνο και όχι μια παγκόσμια συμφωνία. Πράγματι, το εύρος και ο ορίζοντας των πιθανών εξελίξεων μπορούν μόνο να γίνουν αντιληπτές, αλλά το πλαίσιο που διαμορφώνεται έχει ήδη αποκτήσει ορισμένα χαρακτηριστικά. Παρά τον ρευστό χαρακτήρα της διεθνούς κατάστασης, ορισμένα από αυτά τα χαρακτηριστικά του υποβάθρου αρχίζουν να διαφαίνονται σχετικά καθαρά.

Ακόμη και πριν από την εισβολή του Πούτιν, ένα νέο διεθνές σύστημα είχε αρχίσει να διαμορφώνεται. Όπως εξηγήθηκε στο παρελθόν, πρόκειται για ένα πολυπολικό και πολυκεντρικό σύστημα. Πιο συγκεκριμένα, είναι ένα σύστημα που αποτελείται από πολλούς (αλλά περισσότερους από δύο) πόλους και πολλά υποκέντρα, ένα από τα οποία προσπαθεί να δημιουργήσει η Τουρκία. Επειδή ένα από τα χαρακτηριστικά του είναι η ρευστότητα, αυτό το αναδυόμενο σύστημα ευνοεί διάφορες κινήσεις και μετατοπίσεις που αντανακλούν μεμονωμένες περιοχές ευθυγραμμισμένων συμφερόντων και όχι μακροχρόνιες ιστορικές συμμαχίες. Πώς θα διαμορφωθεί ο ρόλος του ΝΑΤΟ σε αυτό το πλαίσιο;

Το Βίλνιους θα δώσει σημαντικά νέα στοιχεία, αλλά η διαμόρφωσή του θα συνεχιστεί και το 2024-2025, με σημαντικότερες τις αμερικανικές εκλογές, τη ρωσική επιθετικότητα και την πρόοδο στις οικονομικές και εμπορικές συνομιλίες ΗΠΑ-Κίνας. Η πρόσφατη επίσκεψη της υπουργού Οικονομικών των ΗΠΑ Janet Yellen στο Πεκίνο επιχείρησε να αφήσει ως γενικό συμπέρασμα τις λέξεις “και οι δύο χώρες έχουν την υποχρέωση να διαχειριστούν τη σχέση τους με υπεύθυνο τρόπο και να βρουν τρόπους να συνυπάρξουν σε έναν κόσμο αρκετά μεγάλο για να ευημερήσουν και οι δύο”.

Όπως πάντα, το αποτέλεσμα στο Βίλνιους θα είναι ένας συμβιβασμός. Το ερώτημα είναι προς ποια κατεύθυνση θα δείξει αυτός ο συμβιβασμός και πώς θα επηρεάσει την περιοχή μας. Παρά τις προσπάθειες πολλών και τις υπερβολές άλλων, η Γαλλία παραμένει ένας ισχυρός παίκτης στο ευρωατλαντικό στρατόπεδο. Ούτε τα εκτεταμένα επεισόδια των τελευταίων δέκα ημερών ήταν η αρχή μιας εσωτερικής κατάρρευσης, ούτε η επαγρύπνηση που επέδειξε το Παρίσι απέναντι στις δυνάμεις που υποστηρίζουν τη γενική αντιπαράθεση ήταν χαρακτηριστική της γαλλικής προσέγγισης. Με αναμενόμενες συγκλίσεις και αποκλίσεις, το ΝΑΤΟ, που συνεδριάζει στο Βίλνιους, θα προσπαθήσει να διαμορφώσει κάποια φόρμουλα για τις μελλοντικές ρυθμίσεις ασφαλείας για την Ουκρανία. Οι χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ επιμένουν σε μια γραμμή προετοιμασίας για μια πιθανή γενική σύγκρουση, ενώ η Γαλλία και η Γερμανία προσεγγίζουν το θέμα από διαφορετικές, αλλά εξίσου προσεκτικές, οπτικές γωνίες. Καθώς περνούν οι μήνες και πλησιάζουν οι εκλογές του 2024, η θέση της Ουάσινγκτον είναι πιθανό να αυξομειωθεί, ανάλογα εν μέρει με την πολιτική κατάσταση στο εσωτερικό της χώρας. Η στάση του Λονδίνου, που εξαρτάται εν μέρει από τη στάση των ΗΠΑ, θα γίνεται πιο αβέβαιη όσο πλησιάζει το 2024.

Εν μέσω αυτών των σημαντικών παγκόσμιων εξελίξεων, η χθεσινή επιστολή του βουλευτή προς τον υπουργό Εξωτερικών Μπλίνκεν ήταν μια πολύ χρήσιμη έκφραση της θέσης των F-16 στην Τουρκία, συμπεριλαμβανομένου ενός μηχανισμού που προβλέπει την αναστολή, καθυστέρηση ή ακύρωση της μεταφοράς οπλικών συστημάτων, εάν η Τουρκία επιδεικνύει συμπεριφορά που υπονομεύει τα συμφέροντα εθνικής ασφάλειας των ΗΠΑ ή τη συνοχή του ΝΑΤΟ. 16 όρων και προϋποθέσεων εκφράζεται με πολύ χρήσιμο τρόπο. Το δεύτερο ζήτημα (συνοχή του ΝΑΤΟ) είναι ζωτικής σημασίας για την Τουρκία. Η Τουρκία διαθέτει έναν πολύ ενδιαφέροντα συνδυασμό ανθρώπων: ο νέος υπουργός Εξωτερικών Hakan Fidan (πρώην επικεφαλής των μυστικών υπηρεσιών). Ένας συνδυασμός πλήρους ταύτισης με τον πρόεδρο Ερντογάν, βαθιάς γνώσης του ευρωατλαντικού δικτύου και πλήρους αδιαφορίας για τους διεθνείς κανόνες και αξίες. Μένει να δούμε αν αυτός ο συνδυασμός μπορεί να δικαιολογήσει την αισιοδοξία ορισμένων που ζητούν ισχυρότερο ρόλο των διεθνών συνθηκών και των διεθνών οργανισμών στις ελληνοτουρκικές σχέσεις.

Θα μπορούσε μια ανανεωμένη εστίαση στις εμπορικές, οικονομικές και τουριστικές παραμέτρους να οδηγήσει σε ένα πραγματικό άνοιγμα και μια πραγματική μεταμόρφωση; Στο σημερινό περιφερειακό και διεθνές πλαίσιο, είναι απίθανο ότι η επιστροφή στη φιλελεύθερη προσέγγιση, ακόμη και στην πιο αφελή εκδοχή της (ότι η οικονομία, το εμπόριο και η “χυδαία πολιτική” εν γένει μπορούν να είναι καθοριστικά), η οποία έχει διαψευστεί στο παρελθόν, θα οδηγήσει μακριά. Ίσως μπορούμε να κερδίσουμε λίγο χρόνο. Αλλά μόνο αν κατανοήσουν τη σημασία και τους περιορισμούς της. Εδώ και χρόνια υποστηρίζω ότι η εστίαση πρέπει να είναι στις προϋποθέσεις για “βιώσιμη ειρήνη”. Αυτό το επιχείρημα, το οποίο επιχειρεί να διαφοροποιήσει μεταξύ της επίτευξης ουσιαστικής αλλαγής χωρίς παραχωρήσεις στις απαιτήσεις της Τουρκίας και της απλής αποφυγής θερμών επεισοδίων, είναι δυσάρεστο για πολλούς.

Σε αυτό το περιβάλλον, όπου η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία κινητοποιεί δυνάμεις που αναμένουν μια βεβιασμένη διπολικότητα, η διακηρυγμένη προσέγγιση της Άγκυρας με τη Δύση θα πρέπει επίσης να οδηγήσει σε συγκεκριμένες και απτές αλλαγές στη στρατηγική της Τουρκίας στην περιοχή. Μέχρι στιγμής, αυτό δεν έχει υλοποιηθεί. Ως αποτέλεσμα, όπως έχουμε επισημάνει πολλές φορές στο παρελθόν, η Τουρκία προωθεί τα δικά της συμφέροντα σε πολλά μέρη του κόσμου, ενώ παράλληλα διεκδικεί τον δομικό αναθεωρητισμό της “γαλάζιας πατρίδας” στην περιοχή (και όχι τη συνήθη, ίσως παροδική και κυμαινόμενη “επιθετικότητα”, όπως λανθασμένα διαφημίζεται), προωθώντας παράλληλα νέα πιστοποιητικά καλής συμπεριφοράς Δεν θα πρέπει να έχουν προνομιακή μεταχείριση για το πιστοποιητικό.

Εδώ πρέπει να γίνουν κατανοητές οι πραγματικές πτυχές της τρέχουσας αναδιάταξης. Η Ελλάδα, αξιόπιστος εταίρος στο ΝΑΤΟ, πλήρως και οικονομικά αποκατεστημένο μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, εσωτερικά θεσμικά ώριμη και περιφερειακός σταθεροποιητικός παράγοντας, ταυτόχρονα ένας πλουραλιστικός κόσμος που συνδυάζει ήπια και σκληρή ισχύ, εμπόριο, επιστήμη, πολιτισμό, συμβολική αλληλεπίδραση, χερσαίους και θαλάσσιους παράγοντες, Υπάρχει κάθε λόγος να ενδιαφερόμαστε για την παροχή ευκαιριών κάθε είδους. Οι βιαστικές και βίαιες προσπάθειες πόλωσης που βιώνουμε (σίγουρα) αυξάνουν τους κινδύνους και (ίσως) μειώνουν τις ευκαιρίες.

Σε κάθε περίπτωση, η Ελλάδα οφείλει, στο πλαίσιο των δυνατοτήτων της, να επιχειρήσει να διαμορφώσει μια προνομιακή θέση συλλογικού σώματος στην οποία θα συμμετέχει συνειδητά και πλήρως. Και οφείλει πάντα με αξιοπιστία να παρακολουθεί τα συμφωνηθέντα. Αυτό που δεν πρέπει να κάνουμε, όμως, είναι να ενθαρρύνουμε την Τουρκία να συνεχίσει να παίζει έναν επεκτατικό και ταυτόχρονα διχαστικό ρόλο. Η εποικοδομητική αντίσταση που προτείνω δεν είναι εύκολη. Υπάρχουν πολλές σειρήνες και λίγοι Οδυσσείς. Με δεδομένο τον δομικό τουρκικό αναθεωρητισμό (και όχι την “επιθετικότητα” όπως διαδίδεται), το θέμα που έθεσα τον Ιούνιο σχετικά με τα όρια της ελληνοτουρκικής προσέγγισης παραμένει θέμα και, μέχρι στιγμής, εντελώς άλυτο.