Η απειλητική επανάκαμψη του αυταρχισμού

Οι οικονομικές δυσκολίες έχουν σοβαρές επιδράσεις στην πολιτική ζωή. Η δημοκρατία παραπαίει. Σύμφωνα με το Freedom House, περισσότερες χώρες έχουν χάσει την ελευθερία τους, παρά την έχουν κερδίσει κάθε χρόνο για τα τελευταία 17 χρόνια. Ο αυταρχισμός φαίνεται να αυξάνεται. Για πολλές κυβερνήσεις στον κόσμο, ο κρατικής έμπνευσης καπιταλισμός της Κίνας προσφέρει ένα ελκυστικό μοντέλο. Η Ρωσία, κάτω από τον πρόεδρο Βλαντίμιρ Πούτιν, έχει ξεκινήσει τον μεγαλύτερο πόλεμο στην Ευρώπη μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο εικοστός πρώτος αιώνας έχει σημαδευτεί μέχρι τώρα από καταπίεση, αναταράξεις και την αποσύνθεση των δημοκρατικών θεσμών.

Δύο ενδιαφέροντα βιβλία τόλμησαν να αναλύσουν σε βάθος τους καταθλιπτικούς καιρούς στους οποίους ζούμε με έναν νέο τρόπο. Το βιβλίο The Crisis of Democratic Capitalism (Η κρίση του δημοκρατικού καπιταλισμού), του δημοσιογράφου των Financial Times Martin Wolf, υποστηρίζει ότι η αιτία αυτών των δυσάρεστων συνθηκών έγκειται στην κατάρρευση της σχέσης μεταξύ του καπιταλισμού και της φιλελεύθερης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Στο βιβλίο The World of Insecurity (Ο κόσμος της ανασφάλειας), ο οικονομολόγος Pranab Bardhan υποστηρίζει ότι οι αδυναμίες που πλήττουν τον κόσμο γίνονται καλύτερα κατανοητές από την άποψη της ανασφάλειας και όχι της ανισότητας – μια υποβόσκουσα κοινωνική ανησυχία που πηγάζει από την απώλεια ευκαιριών απασχόλησης, τη μείωση των εισοδημάτων, τη φτώχεια και την πολιτισμική αλλαγή.

Οι πολιτικοί, οι δημοσιογράφοι – σχολιαστές και οι οικονομικά εύποροι αισθάνονται έκπληξη όταν πολλοί συμπολίτες τους αναζητούν επιλογές που απέχουν αισθητά από τα δημοκρατικά ιδεώδη. Η δημοκρατία δεν είναι σε καμία περίπτωση τέλεια, υποστηρίζουν πολλοί σχολιαστές, αλλά παραμένει η καλύτερη διαθέσιμη επιλογή. Πολλοί διανοούμενοι κατηγορούν το κοινό γενικά για την αποτυχία της δημοκρατίας. Το κοινό, οι πολίτες δηλαδή, δεν είναι αρκετά ώριμο για να καταστήσει τη δημοκρατία αποτελεσματική, υποστηρίζουν. Είτε οι πολίτες έχουν γίνει ανίσχυροι, λένε, είτε υποκύπτουν στους πειρασμούς του αυταρχισμού σε περιόδους ανασφάλειας και αβεβαιότητας. Ο Joseph de Maistre, ο Γάλλος φιλόσοφος και εχθρός του Διαφωτισμού, το έθεσε πιο έντονα: «Κάθε κράτος εξασφαλίζει την κυβέρνηση που του αξίζει». Αλλά σύμφωνα με τους Wolff και Bardan, το πρόβλημα είναι ότι το σύστημα έχει απογοητεύσει τους ανθρώπους, όχι το αντίστροφο.

Και οι δύο συγγραφείς αναζητούν λύσεις στο κράτος.

Ο Bardan υποστηρίζει ότι η σύγχρονη κοινωνία μπορεί να αντιστρέψει το κλίμα, διανέμοντας τον πλούτο πιο δίκαια με διάφορα μέσα, όπως το καθολικό βασικό εισόδημα. Ο Wolff, από την άλλη πλευρά, υποστηρίζει ότι η απάντηση βρίσκεται σε ένα ισχυρότερο δίχτυ κοινωνικής ασφάλειας και σε επενδύσεις σε ασφαλέστερες και καλύτερες θέσεις εργασίας. Ο Bardhan δεν πιστεύει ότι η οικονομική ανασφάλεια είναι η μόνη αιτία της δημοκρατικής παρακμής. Υποστηρίζει ότι μεγάλο μέρος αυτής της δημοκρατικής αδυναμίας οφείλεται στην πολιτισμική ανασφάλεια. Οι λευκοί Αμερικανοί, για παράδειγμα, αισθάνονται ότι απειλούνται από την κατάρρευση της παλαιάς κοινωνικής ιεραρχίας. Και θέλουν κάτι διαφορετικό από την καθιερωμένη δημοκρατική διαδικασία. Ίσως να έχει δίκιο και να υπάρχει μια σοβαρή πολιτισμική συνιστώσα στην πρόσφατη τάση υιοθέτησης αντιδημοκρατικών τάσεων. Ωστόσο, στις δεκαετίες του 1950 και του 1960 υπήρξε μια πιο έντονη πολιτισμική αλλαγή στην αμερικανική κοινωνία, χωρίς, ωστόσο, να αποδυναμωθούν σοβαρά οι δημοκρατικοί θεσμοί και αντιλήψεις.

Ίσως οι οικονομικές επιπτώσεις να έχουν τελικά μεγαλύτερη σημασία. Ανεξάρτητα πάντως από τα πραγματικά αίτια, γεγονός παραμένει πως οι αυταρχικές αντιλήψεις ασκούν πολύ μεγαλύτερη επιρροή σήμερα από οποτεδήποτε στο παρελθόν. Κι αυτό απαιτεί εγρήγορση και ιδιαίτερη προσοχή. Αν κλονισθεί η πίστη των πολιτών στο δημοκρατικό ιδεώδες, τότε η γενική αποδοχή του αυταρχισμού δεν θα είναι μακριά.