Μετακινήσεις στο τρίγωνο Ελλάδα – Αίγυπτος – Τουρκία

Οι σχέσεις Αιγύπτου-Τουρκίας φαίνεται να διάγουν μία νέα περίοδο. Το δεκαετές πάγωμα των σχέσεων των δύο χωρών αποδίδεται σε τρεις κυρίως λόγους: Πρώτον, την πολιτική και οικονομική στήριξη της Μουσουλμανικής Αδελφότητας από την Άγκυρα, από το 2013 και εντεύθεν. Δεύτερον, την υποστήριξη διαφορετικών φατριών στην Λιβύη. Τρίτον, τη συμφωνία του Καΐρου με την Αθήνα για την τμηματική οριοθέτηση των θαλασσίων ζωνών τους στην Ανατολική Μεσόγειο.

H αποκλιμάκωση των διενέξεων στην περιοχή δημιούργησε θετικό κλίμα για την επαναπροσέγγιση της Αιγύπτου με την Τουρκία, ειδικά έπειτα από την επανέναρξη διπλωματικών σχέσεων μεταξύ Σαουδικής Αραβίας και Ιράν, την άρση των κυρώσεων που είχαν επιβάλλει – μεταξύ άλλων – χώρες του Περσικού Κόλπου και η Αίγυπτος στο Κατάρ και την άρση της απομόνωσης του καθεστώτος Άσαντ από την ευρύτερη περιοχή.

Οι επαναδιαπραγματεύσεις μεταξύ της Αιγύπτου και της Τουρκίας με τη διαμεσολάβηση του Κατάρ ξεκίνησαν με διερευνητικό τρόπο. Οι συνομιλίες συνοδεύτηκαν από μέτρα οικοδόμησης εμπιστοσύνης και επικεντρώθηκαν στην ικανοποίηση του αιγυπτιακού αιτήματος για περιορισμό των δραστηριοτήτων των μελών της Μουσουλμανικής Αδελφότητας που είχαν καταφύγει στην Τουρκία και στη μείωση της τουρκικής ανάμειξης στις εσωτερικές υποθέσεις της Λιβύης.

Όσον αφορά το ζήτημα της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, η Άγκυρα έλαβε αποφασιστικά μέτρα για να ικανοποιήσει τα αιγυπτιακά αιτήματα. Συγκεκριμένα, το κλείσιμο του τηλεοπτικού σταθμού Μεκαμελίν, ο οποίος εξέπεμπε από την Κωνσταντινούπολη και ήταν ιδιαίτερα επικριτικός για τον Αιγύπτιο Πρόεδρο Σίσι.

Όσον αφορά τη Λιβύη, το Κάιρο απαίτησε την αποχώρηση των υποστηριζόμενων από την Τουρκία συριακών πολιτοφυλακών. Η Άγκυρα πιστεύεται ότι κινείται προς έναν συμβιβασμό, αντιπροτείνοντας την παραμονή μιας τουρκικής στρατιωτικής συμβουλευτικής ομάδας που στάλθηκε στη Λιβύη κατόπιν πρόσκλησης της πρώην λιβυκής κυβέρνησης εθνικής συμφωνίας υπό το καθεστώς Σαράζ. Για να κατευνάσει περαιτέρω την Αίγυπτο, η Τουρκία φαίνεται έτοιμη να προσφέρει υπηρεσίες διαμεσολάβησης για την επίλυση της μακροχρόνιας διαφοράς μεταξύ Αιγύπτου και Αιθιοπίας σχετικά με την κατασκευή του φράγματος της Αναγέννησης. Ο στόχος της Τουρκίας είναι διττός: από τη μία πλευρά, επιδιώκει να εμφανιστεί ως έντιμος διαμεσολαβητής, και από την άλλη, επιδιώκει να διασκεδάσει τις αιγυπτιακές ανησυχίες σχετικά με τους αυξανόμενους στρατιωτικούς δεσμούς της Άγκυρας με την Αντίς Αμπέμπα, για παράδειγμα μέσω της πώλησης τουρκικής κατασκευής μη επανδρωμένων αεροσκαφών.

Δημόσια, η προσέγγιση μεταξύ των δύο χωρών έχει επιτευχθεί μέσω επισκέψεων και συνομιλιών που εκπέμπουν ισχυρό συμβολισμό, αρχής γενομένης από τον Ιούνιο του 2022, όταν ο τότε Τούρκος υπουργός Οικονομικών Νεμπατί συμμετείχε στην ετήσια συνάντηση της Ισλαμικής Τράπεζας Ανάπτυξης στο Κάιρο και επισκέφθηκε την Αίγυπτο ως υπουργός για πρώτη φορά από το 2013.

Ακολούθησε μια σύντομη δημόσια συνάντηση του Αιγύπτιου Προέδρου Σίσι με τον Τούρκο Πρόεδρο Ερντογάν στο περιθώριο του Παγκοσμίου Κυπέλλου στο Κατάρ τον Νοέμβριο του 2022. Η δημόσια προβολή κορυφώθηκε με την επίσκεψη του Αιγύπτιου υπουργού Εξωτερικών Σουκούρι, ο οποίος ηγήθηκε αντιπροσωπείας στη Μερσίνα για να βοηθήσει τους σεισμοπαθείς στη νότια Τουρκία, στο πλαίσιο της περίφημης «διπλωματίας των σεισμών».

Ενώ οι δύο χώρες βρίσκονταν στο δρόμο της συμφιλίωσης, η Τουρκία υπέγραψε μια πρόσθετη προκαταρκτική προκαταρκτική συμφωνία με τη λιβυκή κυβέρνηση εθνικής συμφωνίας τον Οκτώβριο του 2022, η οποία επικεντρώθηκε στην παραχώρηση δικαιωμάτων για την εξερεύνηση υδρογονανθράκων. Όπως είναι γνωστό, είχε προηγηθεί η υπογραφή μνημονίου συμφωνίας για τις θαλάσσιες ζώνες μεταξύ της Τουρκίας και της κυβέρνησης της Λιβυκής Εθνικής Συμφωνίας το 2019.

Με την υπογραφή της πρόσθετης προκαταρκτικής συμφωνίας, η Άγκυρα απέδειξε ουσιαστικά τη ληστρική της συμπεριφορά υπέρ του δόγματος της «γαλάζιας πατρίδας», δίνοντας προτεραιότητα στις δικές της σκληροπυρηνικές εθνικές φιλοδοξίες έναντι της συμφιλίωσης με την Αίγυπτο. Η αντίδραση της Αιγύπτου ήταν άμεση, επιβεβαιώνοντας τα γεωπολιτικά της αντανακλαστικά και υπογραμμίζοντας τον ηγετικό της ρόλο στην περιοχή, όπως θα υπενθυμίσουμε. Συγκεκριμένα, ο Αιγύπτιος πρόεδρος Σίσι εξέδωσε προεδρικό διάταγμα με το οποίο κήρυξε μονομερώς τα θαλάσσια σύνορα μεταξύ Αιγύπτου και Λιβύης, με δυτικό όριο τις 25 μοίρες του μεσημβρινού, που καλύπτουν την Κρήτη, ως απάντηση στο ενδεχόμενο η Τουρκική Εταιρεία Πετρελαίου (TPAO) να διεξάγει έρευνες στο ανατολικό τμήμα της Κρήτης. Εν ολίγοις, το προεδρικό διάταγμα καθιστά το σύνορο μεταξύ Τουρκίας και Κολομβίας, όπως αναφέρεται στο Μνημόνιο Συνεννόησης του 2019, αδιαπέραστο.

Και αυτό διότι το προεδρικό διάταγμα υποδεικνύει επίσης τα εδαφικά δικαιώματα της Αιγύπτου στα ύδατα που δεν περιλαμβάνονται στη συμφωνία μερικών συνόρων Ελλάδας-Αιγύπτου του 2020, αποκόπτοντας έτσι την προβολή των τουρκικών ακτών προς τη Λιβύη.

Από την άλλη πλευρά, η Αίγυπτος έδειξε στην πράξη τη γεωπολιτική της υπεροχή στη θαλάσσια περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, απαντώντας στις τουρκικές προκλήσεις, οι οποίες εκδηλώθηκαν και πάλι από τη λιβυκή Κυβέρνηση Εθνικής Συμφωνίας με έδρα την Τρίπολη, παρότι η αιγυπτοτουρκική διαδικασία συμφιλίωσης βρισκόταν σε πλήρη εξέλιξη. Από την άλλη πλευρά, η Τουρκία έχει επιδείξει στην πραγματικότητα συμπεριφορά που μοιάζει με πειρατική, προκειμένου να αποκτήσει πρόσβαση σε ύδατα που δεν της ανήκουν, ενώ διακινδυνεύει να προκαλέσει φλεγόμενες διερευνητικές επαφές μεταξύ της Τουρκίας και της Αιγύπτου.

Παρά τη διαδικασία εξομάλυνσης των διπλωματικών σχέσεων, η σύγκρουση μεταξύ των δύο χωρών είναι εμφανής. Η Αίγυπτος έχει οριοθετήσει αποκλειστική οικονομική ζώνη με την Κυπριακή Δημοκρατία, ενώ η Τουρκία έχει υπογράψει συμφωνία με ένα ψευδοκράτος στη βόρεια Κύπρο για την οριοθέτηση των θαλάσσιων υδάτων.

Η Αίγυπτος είναι ουσιαστικά ένας περιφερειακός ενεργειακός κόμβος και μια χώρα που αναπτύσσει ταχύτατα τους ενεργειακούς της πόρους. Εξάγει αιγυπτιακό φυσικό αέριο στην Ευρώπη και βοηθά την Ευρώπη να απομακρυνθεί από το ρωσικό φυσικό αέριο.

Η Αίγυπτος πρωτοστάτησε επίσης στη δημιουργία του Φόρουμ Φυσικού Αερίου της Ανατολικής Μεσογείου με έδρα το Κάιρο, αποστολή του οποίου είναι να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ των παραγωγών φυσικού αερίου, των περιφερειακών χωρών και των καταναλωτών και να δημιουργήσει μια περιφερειακή αγορά φυσικού αερίου. Η Τουρκία επιδίωξε την πλήρη ένταξη στο Φόρουμ Φυσικού Αερίου της Ανατολικής Μεσογείου, αλλά αρνήθηκε να αποδεχθεί τις ιδρυτικές αρχές του Φόρουμ για τον σεβασμό του διεθνούς δικαίου και του διεθνούς δικαίου της θάλασσας.

Σε κάθε περίπτωση, τα ιδρυτικά μέλη του Φόρουμ, συμπεριλαμβανομένης της Αιγύπτου και της Ελλάδας, θα πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικά στην ικανοποίηση του αιτήματος της Τουρκίας για πλήρη ένταξη.

Και αυτό διότι η πλήρης ένταξη ενός νέου κράτους σε έναν περιφερειακό οργανισμό συνεπάγεται δικαιώματα όπως το δικαίωμα βέτο σε αποφάσεις που, σύμφωνα με το καταστατικό του Φόρουμ, απαιτούν ομοφωνία. Θεωρείται βέβαιο ότι η Άγκυρα θα ασκήσει βέτο ή θα απειλήσει να ασκήσει βέτο στο Φόρουμ, τορπιλίζοντάς το εκ των έσω, όπως είναι το μοντέλο που έχει υιοθετηθεί στο ΝΑΤΟ.

Μια ενδιάμεση λύση θα ήταν να ενταχθεί η Τουρκία ως κράτος παρατηρητής και να αποδεχθεί τις αρχές που δεσμεύουν τα μέλη του. Με αυτόν τον τρόπο, αφενός, θα ακυρωνόταν ουσιαστικά ο ισχυρισμός της Τουρκίας ότι η Άγκυρα αποκλείεται από τον περιφερειακό οργανισμό. Από την άλλη πλευρά, το ενδεχόμενο η Τουρκία να υπονομεύσει τη λειτουργία του Φόρουμ Φυσικού Αερίου της Ανατολικής Μεσογείου έχει εξαλειφθεί.

Εν κατακλείδι, Αίγυπτος και Τουρκία διάγουν την διαδικασία ομαλοποίησης των σχέσεων τους έχοντας βρει ένα modus operandi στα πεδία που αφορούν τον περιορισμό δράσης της Μουσουλμανικής Αδελφότητας επί τουρκικού εδάφους και τη σταδιακή εκδίωξη ορισμένων εκ των τουρκικά υποστηριζόμενων παραστρατιωτικών οργανώσεων στην Λιβύη.

Οι δύο χώρες ωστόσο αναγνωρίζουν από κοινού ότι το ζήτημα που παραμένει ανοιχτό, είναι αυτό του ενεργειακού ανταγωνισμού και των εκατέρωθεν διεκδικήσεων στην Ανατολική Μεσόγειο.  Είναι προφανές ότι σε αυτόν τον τουρκο-αιγυπτιακό ενεργειακό ανταγωνισμό, η Ελλάδα σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να είναι αμέτοχη και ανεπηρέαστη.