Το νέο γεωπολιτικό τοπίο: Ένας κόσμος ρευστός και σε μετάβαση

Καθώς οι Ηνωμένες Πολιτείες  και η Κίνα βρίσκονται σε διαμάχη, μια σειρά «μεσαίων δυνάμεων» στον πλανήτη εκμεταλλεύονται τη ρωγμή αυτή και βρίσκουν πρόσφορο έδαφος προκειμένου να προωθήσουν τα δικά τους συμφέροντα.

Μια γεύση για τις δραματικές αλλαγές  που αναδιαμορφώνουν την παγκόσμια τάξη, μπορεί να πάρει κανείς αν ρίξει μια ματιά στο επίσημο πρόγραμμα των διπλωματών της Κένυας.

Όπως υπογραμμίζουν οι Financial Times σε εκτενές τους δημοσίευμα για την «νέα γεωπολιτική τάξη», υπήρξε μια εποχή που Κενυάτες διπλωμάτες σπάνια φιλοξενούσαν αντιπροσωπείες από παγκόσμιες δυνάμεις. Οχι πια.

Στις αρχές του καλοκαιριού, το Ναϊρόμπι φιλοξένησε διαδοχικά Αμερικανούς αξιωματούχους για να συζητήσουν μια συμφωνία ελεύθερου εμπορίου, τον υπουργό Εξωτερικών της Ρωσίας, Σεργκέι Λαβρόφ, για να μιλήσει στο κοινοβούλιο και αξιωματούχους της ΕΕ για να υπογράψουν μια εμπορική συμφωνία.

Οι στρατιωτικοί διοικητές της Κένυας έχουν επίσης ένα γεμάτο πρόγραμμα: τον Μάιο, για παράδειγμα, μια ινδική φρεγάτα αγκυροβόλησε στα ανοιχτά της Μομπάσα για μια κοινή ναυτική άσκηση και Βρετανοί Πεζοναύτες εκπαίδευαν την πρώτη μονάδα καταδρομέων της Κένυας.

Αλλά και η Κίνα, η οποία πριν από δύο δεκαετίες αναγνώρισε την Κένυα ως ζωτικό εταίρο της στην Αφρική, στην τότε νεοσύστατη σχέση της με την ήπειρο, επενδύει σε υποδομές. Ο υπουργός Εξωτερικών της Κίνας, Wang Yi, εμφανίστηκε στη χώρα τον Ιούλιο, όπως επίσης και ο πρόεδρος του Ιράν, Ebrahim Raisi παρέστη σε δεξίωση στο κόκκινο χαλί στην Κένυα, κατά την έναρξη μιας αφρικανικής περιοδείας.

Κόσμος à la carte

«Καλώς ήρθατε στον à la carte κόσμο. Καθώς η μεταψυχροπολεμική εποχή της Αμερικής ως μοναδικής υπερδύναμης ξεθωριάζει, η παλιά εποχή που οι χώρες έπρεπε να επιλέξουν από ένα προκαθορισμένο μενού συμμαχιών μετατοπίζεται σε μια πιο ρευστή τάξη» γράφουν οι FT.

Η αντιπαράθεση μεταξύ της Ουάσιγκτον και του Πεκίνου και η ουσιαστική εγκατάλειψη του ονείρου με μετρά τρεις δεκαετίες από τη Δύση, ότι το ευαγγέλιο των ελεύθερων αγορών θα οδηγούσε σε μια πιο φιλελεύθερη εκδοχή του Κινεζικού Κομμουνιστικού Κόμματος, αποτελούν μια ευκαιρία για μεγάλο μέρος του κόσμου: όχι απλά για να ενθουσιαστούν αλλά και για να παίξουν ο ένας εναντίον του άλλου — και πολλοί το κάνουν αυτό με οξυδέρκεια και αυξανόμενη δεξιοτεχνία.

«Για την Κένυα και άλλους δεν είναι θέμα επιλογής πλευρών. Είναι θέμα επιλογής όλων», λέει ο Michael Power, επενδυτικός αναλυτής με έδρα το Κέιπ Τάουν, ο οποίος έχει αφιερώσει την καριέρα του στην παρακολούθηση των αναδυόμενων αγορών.

«Δεν πρέπει πλέον να μιλάμε για το αδέσμευτο κίνημα», προσθέτει, αναφερόμενος στην ομάδα των χωρών της Αφρικής, της Ασίας και της Λατινικής Αμερικής, που σχηματίστηκε στον Ψυχρό Πόλεμο και κράτησε ομολογουμένως ουδέτερη στη διαμάχη μεταξύ της Δύσης και της Σοβιετικής Ένωσης. «Αλλά του πολυ-ευθυγραμμισμένου κινήματος».

Ο πρώτος γύρος

Σύμφωνα με τους FT έχουν περάσει 15 χρόνια από τον πρώτο γύρο αυτού του φαινομένου, όταν η G20 βρήκε τη φωνή και τον ρόλο της στη στήριξη της παγκόσμιας οικονομίας κατά τη διάρκεια της χρηματοπιστωτικής κρίσης – όπως αποτυπώθηκε από τον σχολιαστή Fareed Zakaria στο δοκίμιό του το 2008, The Rise of The Rest (Η άνοδος των υπολοίπων). Τώρα, ωστόσο, με τις ΗΠΑ και την Κίνα να διαφωνούν, η G20 είναι πιο διχασμένη και λιγότερο αποτελεσματική και μια νέα πιο καιροσκοπική εποχή βρίσκεται σε εξέλιξη.

Για τον πολιτικό επιστήμονα Ivan Krastev,  βρισκόμαστε στην εποχή των μεσαίων δυνάμεων. Η λέξη «μεσαία», τονίζει, αναφέρεται στη θέση τους – ανάμεσα στις ΗΠΑ και την Κίνα – και όχι στη στάθμισή τους.

Αυτή περιλαμβάνει μια σειρά χωρών, από παραδοσιακούς συμμάχους των ΗΠΑ όπως η Σαουδική Αραβία, η Τουρκία, το Ισραήλ και ακόμη και η Γερμανία, καθώς και τιτάνες του παγκόσμιου Νότου, όπως η Ινδονησία και η Ινδία.

«Αυτή η γεωστρατηγική επιχειρηματικότητα αντανακλά την εξέλιξη της παγκόσμιας τάξης σε αρχιπέλαγος την τελευταία δεκαετία», λέει ο Nader Mousavizadeh, σύμβουλος του Κόφι Ανάν, όταν ήταν Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ: «Η αλλαγή πρέπει να θεωρηθεί ως δομική, κοσμική και όχι κυκλική».

«Το γεγονός ότι η σχέση μεταξύ Ουάσιγκτον και Πεκίνου έχει γίνει αντίπαλη παρά ανταγωνιστική άνοιξε χώρο σε άλλους παράγοντες να αναπτύξουν πιο αποτελεσματικές διμερείς σχέσεις με κάθε μία από τις μεγάλες δυνάμεις αλλά και να αναπτύξουν βαθύτερες στρατηγικές σχέσεις μεταξύ τους».

Πέρα και μακριά από την BRICS

Αυτό το νέο λιγότερο δομημένο τοπίο ωφελεί προφανώς τον παγκόσμιο νότο, ο χαλαρός όρος που είναι σε γενικές γραμμές συνώνυμος με τις αναπτυσσόμενες οικονομίες της Λατινικής Αμερικής, της Αφρικής και της Ασίας. Οι αυξημένες φιλοδοξίες τους θα παρουσιαστούν στη Νότια Αφρική στα μέσα Αυγούστου στη σύνοδο κορυφής των χωρών Brics, Βραζιλίας, Ρωσίας, Ινδίας, Κίνας και Νότιας Αφρικής.

Η ομάδα των Brics επισημοποιήθηκε στον απόηχο της χρηματοπιστωτικής κρίσης.  Συμβολικά, τουλάχιστον η σύνοδος κορυφής έχει τη δυνατότητα να θεωρηθεί ως το αντίστοιχο του 21ου αιώνα της διάσκεψης του Μπαντούνγκ του 1955, από όπου ξεκίνησε το κίνημα των αδέσμευτων.

Στην κορυφή της ημερήσιας διάταξης είναι η αίτηση συμμετοχής 22 χωρών. Οι «μνηστήρες» περιλαμβάνουν δυνάμεις του Νότου, όπως η Βενεζουέλα και το Βιετνάμ, παράγοντες της Μέσης Ανατολής όπως η Σαουδική Αραβία, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και το Ιράν, αλλά και ισχυρές δυνάμεις από άλλες περιοχές, όπως η Ινδονησία, η Νιγηρία και το Μεξικό.

Ακόμη και μια περιορισμένη επέκταση θα δημιουργούσε ένα μεγαθήριο – όχι μόνο ως ακρωνύμιο – που αντιπροσωπεύει σχεδόν το μισό παγκόσμιο πληθυσμό και το 35% της παγκόσμιας οικονομίας, λέει ο Anil Sooklal, πρεσβευτής της Νότιας Αφρικής στη BRICS, που συντονίζει τη σύνοδο κορυφής. Και αναμένει «μια πιο φιλόδοξη ατζέντα και πιο δυναμική θέση, συμπεριλαμβανομένης μιας ισχυρής ώθησης για μεταρρύθμιση της παγκόσμιας πολιτικής, οικονομικής και χρηματοπιστωτικής αρχιτεκτονικής».

Ωστόσο, όπως και αν εξελίσσεται η BRICS, η σύνοδος κορυφής υπογραμμίζει το ευρύτερο φαινόμενο. Για να κατανοήσουμε το νέο περιθώριο ελιγμών, ο Krastev υποστηρίζει ότι η συζήτηση για την άνοδο ενός νέου ψυχρού πολέμου μεταξύ Αμερικής και Κίνας είναι παραπλανητική.

«Μην εστιάζετε στον ανταγωνισμό ΗΠΑ-Κίνας, καθώς δεν είναι σε θέση να πειθαρχήσουν στον κατακερματισμό όπως έκαναν η Ρωσία και η Αμερική στον Ψυχρό Πόλεμο», λέει. «Οι μεσαίες δυνάμεις μπορεί να μην είναι αρκετά μεγάλες ή αρκετά ισχυρές για να διαμορφώσουν τη διεθνή τάξη, αλλά φιλοδοξούν να αυξήσουν τη σημασία τους.

«Η υπερδραστηριότητά τους θα τους κάνει απρόβλεπτους», προσθέτει. «Ο ακτιβισμός τους είναι μεταδοτικός. Όταν τους σκέφτομαι, μου θυμίζει μια γραμμή από ένα ανόητο μυθιστόρημα που διάβασα ως παιδί: «Ο Λόρδος Ρόναλντ πετάχτηκε από το δωμάτιο, πέταξε πάνω στο άλογό του και έφυγε τρελά προς όλες τις κατευθύνσεις».

Η πολιτική της Άγκυρας

Το δημοσίευμα των FT αναφέρεται και στην περίπτωση της Τουρκίας: η στάση της μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, δείχνει την περίπτωση μιας χώρας που επιλέγει άλλοτε να ευθυγραμμιστεί με τη Δύση και άλλοτε να σταθεί εναντίον της.

Δυτικοί αξιωματούχοι βλέπουν επίσης τη Σαουδική Αραβία και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα σε αυτή την κατηγορία κρατών να συμπεριφέρονται πιο δυναμικά στην παγκόσμια σκηνή και πιο ανεξάρτητα από τον παραδοσιακό τους σύμμαχο, την Αμερική. Οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής στις Βρυξέλλες σημείωσαν την εντατική δέσμευσή τους στην πολιτική του Κέρατος της Αφρικής, για παράδειγμα, και φυσικά τη διοργάνωση ειρηνευτικών συνομιλιών από τη Σαουδική Αραβία, και κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η ΕΕ πρέπει να επανεξετάσει τις προτεραιότητες της εξωτερικής της πολιτικής.

«Πρέπει να εμπλακούμε περισσότερο με τέτοιες χώρες», λέει ένας ανώτερος αξιωματούχος της ΕΕ. «Ένα μεγάλο μέρος των δομών εξωτερικής πολιτικής μας είναι ξεπερασμένος εδώ και 20 χρόνια».

Η στάση του Πούτιν

Το πνεύμα αυτό θα κυριαρχήσει στο Γιοχάνεσμπουργκ. Μεγάλο μέρος του επιχειρήματος πριν από τη σύνοδο κορυφής επικεντρώθηκε στο αν θα παρευρεθεί ο Βλαντιμίρ Πούτιν. Αυτό έθεσε ένα δίλημμα για τη Νότια Αφρική σχετικά με τις διεθνείς υποχρεώσεις της να τον συλλάβει, δεδομένου ότι ο Ρώσος ηγέτης έχει κατηγορηθεί από το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο.

Η απόφαση του Πούτιν να μείνει στο σπίτι ήταν ευλογία για τον Cyril Ramaphosa, τον πρόεδρο της Νότιας Αφρικής, η άρνηση του οποίου να επικρίνει τη Μόσχα εξοργίζει ορισμένους στην κυβέρνηση Μπάιντεν.

Επίσης, πολλά αφρικανικά κράτη αν και δεν συμπλέουν με τη Δύση αρνούμενα να καταγγείλουν τη Μόσχα, εκφράζουν έντονη δυσαρέσκεια πλέον από τον τερματισμό της συμφωνίας από τη Ρωσία για την ασφαλή μεταφορά των ουκρανικών προμηθειών σιτηρών.

Μεταξύ των ιδρυτών της BRICS, που αναμένεται να επισκιάσει την σύνοδο, είναι Κίνα η οποία επιδιώκει τη διεύρυνση της ομάδας.

Η επιθυμία της Κίνας να είναι de facto επικεφαλής του αναπτυσσόμενου κόσμου είναι αδιαμφισβήτητη. Ο Sir Danny Alexander, πρώην υπουργός της βρετανικής κυβέρνησης που βρίσκεται στο Πεκίνο ως αντιπρόεδρος πολιτικής και στρατηγικής στην Asian Infrastructure Investment Bank, λέει ότι η Κίνα βλέπει σαφώς τον εαυτό της ως τον φυσικό ηγέτη του παγκόσμιου νότου.

Για το Πεκίνο, μίας ενισχυμένη BRICS θα ήταν αντίβαρο στην G20, αν και ορισμένοι από τους κορυφαίους παίκτες στη σύνοδο κορυφής – η Ινδία ειδικότερα – δεν ενδιαφέρονται να επιτρέψουν στους Brics να μετατραπούν σε μια κινεζική «λέσχη». Ινδοί διπλωμάτες έχουν καταστήσει σαφές ότι η Ινδία δεν είναι υπέρ, για παράδειγμα, της ανάπτυξης ενός νομίσματος Brics.

Η συμπεριφορά της Ινδίας

Καθώς οι δύο ασιατικοί γίγαντες κοιτάζουν επιφυλακτικά ο ένας τον άλλον, το Νέο Δελχί έκανε φέτος πρωτοφανείς στρατηγικές πρωτοβουλίες προς τα δυτικά, με τον πρωθυπουργό Ναρέντρα Μόντι να πραγματοποιεί κρατικές επισκέψεις στην Ουάσιγκτον και το Παρίσι.

Η Βραζιλία είναι επίσης επιφυλακτική για τις επιπτώσεις της επέκτασης των Brics, είπαν διπλωμάτες που συμμετέχουν στις προετοιμασίες για τη σύνοδο κορυφής.

Τέτοια διπλωματική επιδεξιότητα και ταχυδακτυλουργία επιδεικνύονται καθημερινά από τις μεσαίες δυνάμεις σε όλο τον κόσμο, ιδίως από τη Σιγκαπούρη, η οποία αισθάνεται έντονα τη συμπίεση μεταξύ Κίνας και Αμερικής.

Η διπλωματική πολιτική του αμερικανικού νομίσματος

Και όμως, παρ’ όλη τη διχόνοια στα παρασκήνια στο Γιοχάνεσμπουργκ, οι περισσότεροι από τους συμμετέχοντες μοιράζονται την απογοήτευση για το γεγονός ότι η παγκόσμια οικονομική τάξη γέρνει υπέρ της Δύσης και πιστεύουν ότι τώρα επιτέλους είναι η ώρα να την αλλάξει.

Η Mia Mottley, η πρωθυπουργός των Μπαρμπάντος, μίλησε για τις πολλές αναπτυσσόμενες χώρες στη σύνοδο κορυφής που διοργάνωσε ο Γάλλος πρόεδρος Εμανουέλ Μακρόν τον Ιούνιο, ζητώντας τον μετασχηματισμό της Παγκόσμιας Τράπεζας και του ΔΝΤ. «Όταν ιδρύθηκαν αυτά τα ιδρύματα [το 1944] οι χώρες μας δεν υπήρχαν καν», είπε.

Ο Zoltan Pozsar, επικεφαλής της μακροοικονομικής συμβουλευτικής εταιρείας Ex Uno Plures, πιστεύει ότι το σύστημα βρίσκεται σε οριακό σημείο. «Η παγκόσμια ανατολή και ο νότος επαναδιαπραγματεύονται την παγκόσμια τάξη πραγμάτων», λέει, υπογραμμίζοντας την προσπάθεια στον παγκόσμιο νότο για αποδολαριοποίηση και μια επανεξέταση του ΔΝΤ και της Παγκόσμιας Τράπεζας.

Η αμερικανική απόκριση

Η υπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ, Τζάνετ Γέλεν, διατηρεί ένα αίσθημα σιγουριάς διαμηνύοντας ότι η φιλοδοξία να εκθρονιστεί το δολάριο ως παγκόσμιο αποθεματικό νόμισμα, είναι ένα πολύ μακροπρόθεσμο στοίχημα. «Υπάρχει ένας πολύ καλός λόγος για τον οποίο το δολάριο χρησιμοποιείται ευρέως στο εμπόριο και αυτός είναι επειδή έχουμε βαθιά, ρευστοποιήσιμες, ανοιχτές κεφαλαιαγορές, κράτος δικαίου και βαθιά χρηματοπιστωτικά μέσα», είπε στη σύνοδο κορυφής του Παρισιού.

Ωστόσο, οι FT επισημαίνουν ότι πολιτικά τουλάχιστον το πλαίσιο σήμερα είναι πιο ευνοϊκό για να πιέσει κανείς για αλλαγή.

Στην ακμή του Ψυχρού Πολέμου, το αδέσμευτο κίνημα έπρεπε να στηριχθεί στην ηθική και το συναίσθημα στην οικονομική ή πολιτική επιρροή. Τώρα η BRICS και τα υποψήφια μέλη  της διαχειρίζονται ένα ολοένα μεγαλύτερο μερίδιο της παγκόσμιας οικονομίας και ελέγχουν πολλά από τα κρίσιμα ορυκτά που τόσο πολύ χρειάζεται η Δύση.

Επιπλέον, μερικές από τις πιο σημαίνουσες «μεσαίες δυνάμεις» που είναι επιφυλακτικές απέναντι στην Κίνα συμμερίζονται τις ανησυχίες του Πεκίνου σχετικά με τις αμερικανικές κυρώσεις.

Η στιγμή-ορόσημο γι’ αυτούς τους τελευταίους 18 μήνες, υποστηρίζει ο πρώην συνεργάτης του Κόφι Ανάν, Μουσαβιζαντέ, δεν ήταν η πλήρης εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία τον Φεβρουάριο του 2022 ούτε η εκ νέου ανακάλυψη του σκοπού του από το ΝΑΤΟ, αλλά το πάγωμα των αποθεματικών της ρωσικής κεντρικής τράπεζας, που υπογράμμισε δραματικά για άλλη μια φορά τη δύναμη του δολαρίου ΗΠΑ.

Στην Ουάσιγκτον και τις πρωτεύουσες της Δυτικής Ευρώπης, οι αξιωματούχοι παρατηρούν την άνοδο των μεσαίων δυνάμεων.

Γερμανοί αξιωματούχοι υποστηρίζουν μάλιστα ότι και η Γερμανία μπορεί να θεωρηθεί ως μεσαία δύναμη. «Η ξεκάθαρη ιδέα μας είναι ότι ο κόσμος δεν είναι κόσμος του G2», είπε ένας στους FT.

«Θα έπρεπε να είναι ένας πολυπολικός κόσμος. Το καθήκον της Γερμανίας θα μπορούσε να είναι περισσότερο στη μέση».

Αξιωματούχοι της κυβέρνησης Μπάιντεν μιλούν για την ανάγκη να μην αντιδρούν όταν οι παλιοί σύμμαχοι υιοθετούν θέσεις κοντά στην Κίνα ή τη Ρωσία, αλλά μάλλον να εκφράζουν την υπόθεσή τους ιδιωτικά και να τονίζουν τα μακροπρόθεσμα πλεονεκτήματα των αξιών της Αμερικής έναντι της Κίνας. Εν τω μεταξύ, η Ουάσιγκτον είναι απασχολημένη με τη δημιουργία νέων αστερισμών με περιφερειακούς συμμάχους, συμπεριλαμβανομένου του τριμερούς αμυντικού συμφώνου Aukus και της ομάδας Quad των δυνάμεων του Ινδο-Ειρηνικού.

Κατά καιρούς η ρητορική που προέρχεται από το Γιοχάνεσμπουργκ θα ακούγεται σαν αναθέρμανση της παλιάς αντιιμπεριαλιστικής γλώσσας του Μπαντούνγκ. Αλλά οι δυτικοί αξιωματούχοι αποδέχονται ότι θα ήταν λάθος να τα απορρίψουν όλα αλόγιστα.

«Η εποχή του μενού που καθορίζεται από τη Δύση έχει τελειώσει. Και το νέο μενού, παρά το γεγονός ότι εξακολουθεί να επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από δύο κορυφαίους σεφ, εξακολουθεί να γράφεται» καταλήγουν οι FT.