διαΝΕΟσις: Ταιριάζει ο Ενιαίος Φορολογικός Συντελεστής (Flat Tax) στην Ελλάδα;

Τις προοπτικές υιοθέτησης του flat tax από την Ελλάδα εξετάζει εκτενής έρευνα της διαΝΕΟσις, την οποία παρουσιάζει αποκλειστικά ο ΟΤ. Σε μια ειδική ανάλυση υπό τον τίτλο «Ταιριάζει ο Ενιαίος Φορολογικός Συντελεστής (Flat Tax) στην Ελλάδα;» , οι ερευνητές Φαίη Μακαντάση και Ηλίας Βαλεντής, καταπιάνονται με τη λογική των εναλλακτικών φορολογικών συστημάτων, αποτυπώνοντας τα υπέρ και τα κατά τους.

Όπως αναφέρεται στη συγκεκριμένη έρευνα, τον τελευταίο καιρό έχει αναδειχθεί στον ελληνικό δημόσιο διάλογο, εξαιτίας και των πρόσφατων εκλογών, το ζήτημα ενός εναλλακτικού συστήματος φορολόγησης του εισοδήματος από εργασία με έναν ενιαίο φορολογικό συντελεστή, το λεγόμενο «γραμμικό σύστημα» ή αλλιώς “flat tax”. Τα επιχειρήματα υπέρ ενός τέτοιου συστήματος φορολόγησης είναι πράγματι αρκετά ισχυρά, ιδιαίτερα σε ένα πλαίσιο αδύναμου φοροεισπρακτικού μηχανισμού όπως αυτόν της Ελλάδας. Παρόλα αυτά, στα οικονομικά δεν υπάρχει πανάκεια και κάθε οικονομική πολιτική συνιστά ένα προϊόν συμβιβασμού μεταξύ των επιδιωκόμενων πλεονεκτημάτων και των αναπόφευκτων μειονεκτημάτων της. Ο flat tax δεν αποτελεί εξαίρεση σε αυτό τον κανόνα και το ερώτημα το οποίο προκύπτει τελικά είναι αν αυτός ταιριάζει στο οικονομικό μοντέλο της χώρας μας και στα ζητούμενα της ελληνικής κοινωνίας.

Τι είναι, όμως, ακριβώς η γραμμική φορολόγηση και τι διαφορετικό συνεπάγεται από το υφιστάμενο –και καθιερωμένο όσον αφορά στο εισόδημα– σύστημα της κλιμακωτής φορολόγησης; Στο σύστημα της κλιμακωτής φορολόγησης η εκάστοτε φορολογική βάση χωρίζεται σε κλιμάκια, στα οποία η φορολόγηση γίνεται με διαφορετικούς επιμέρους φορολογικούς συντελεστές. Αυτό, στην περίπτωση που η βάση του φόρου είναι το εισόδημα, επιτρέπει τη διαφορετική αντιμετώπιση κάθε επιπλέον χρηματικής μονάδας εισοδήματος, σε συνάρτηση με το πόσες έχουν προηγηθεί. Αντίθετα, το γραμμικό σύστημα έχει μόνο έναν μη-μηδενικό φορολογικό συντελεστή για ολόκληρη την εκάστοτε φορολογική βάση, μετά την αφαίρεση ενδεχόμενων εκπτώσεων ή απαλλαγών εξ αυτής.

Στο σημείο αυτό θα πρέπει να επισημανθεί ότι ο γραμμικός φόρος δεν ισοδυναμεί απαραίτητα με αναλογικό φόρο. Παράλληλα, σύμφωνα πάντα με την έρευνα, θα πρέπει να σημειωθεί ότι η πλειονότητα των υπερμάχων του flat tax είναι ταυτόχρονα θετικά διακείμενοι στην αναλογική φορολογία, τουλάχιστον για το εισόδημα από εργασία.

Η προοδευτικότητα και οι κίνδυνοι Το κυριότερο, αλλά όχι αναμφισβήτητο, πλεονέκτημα της προοδευτικότητας προκύπτει από τους μεγαλύτερους βαθμούς ελευθερίας στην κατανομή του φορολογικού βάρους που, εκ φύσεως, επιτρέπουν τα κλιμακωτά φορολογικά συστήματα. Τα προοδευτικά συστήματα φορολόγησης του εισοδήματος εκμεταλλεύονται αυτή τη δυνατότητα με δύο βασικούς στόχους: α) έναν επιμερισμό του κόστους των δημόσιων δαπανών με συγκριτικά (σε σχέση με το αναλογικό σύστημα) μειωμένο βάρος στα χαμηλότερα εισοδήματα και αυξημένο στα πιο υψηλά, και β) μια αναδιανομή του διαθέσιμου εισοδήματος προς την κατεύθυνση των χαμηλών εισοδημάτων.

Την ίδια στιγμή, φαίνεται πως δεν υπάρχει ομοφωνία στην οικονομική επιστημονική βιβλιογραφία για τις επιπτώσεις της οικονομικής ανισότητας στην οικονομική ανάπτυξη. Το αντίθετο, μάλιστα. Πρόκειται για ένα ζήτημα που απασχολεί διαχρονικά και πολύ έντονα την οικονομική έρευνα, με τα θεωρητικά αποτελέσματα να είναι αμφίπλευρα.

Από εκεί και πέρα τίθεται το θέμα για τον κίνδυνο σε μια δημοκρατική κοινωνία η πλειοψηφία, μέσω των εκλεγμένων αντιπροσώπων της, να επιβάλει αλόγιστους φορολογικούς συντελεστές στα υψηλά εισοδηματικά κλιμάκια, τους οποίους ποτέ δεν θα κληθεί η ίδια να πληρώσει. Είναι, ασφαλώς, απολύτως επιθυμητό η φορολογική πολιτική να καθορίζεται με δημοκρατικό τρόπο που να αντανακλά –όπως θα εξηγηθεί στη συνέχεια– το σύστημα αξιών και ηθικής της κοινωνίας. Τι γίνεται, όμως, όταν η πλειοψηφία δεν έχει ως μόνο κριτήριο τις αξίες και την ηθική της και έχει οικονομικό συμφέρον να επιβάλει υψηλότερη φορολογία στη μειοψηφία; Οι δημοκρατικοί θεσμοί οφείλουν, πέραν από τον σεβασμό στην αρχή της πλειοψηφίας, να εξασφαλίζουν και την προστασία της μειοψηφίας από την πλειοψηφία.

Ένα δεύτερο, σοβαρό, επιχείρημα ενάντια στα προοδευτικά φορολογικά συστήματα, είναι ότι η επιδιωκόμενη αναδιανομή του διαθέσιμου εισοδήματος στηρίζεται στα δηλωθέντα εισοδήματα, τα οποία δεν είναι απαραίτητα τα πραγματικά. Ως αποτέλεσμα, η προοδευτικότητα τόσο της φοροδιαφυγής όσο και της φοροαποφυγής συνεπάγεται μεγαλύτερη καθαρή ροή πόρων από αυτούς που είτε δεν μπορούν είτε δεν επιλέγουν να φοροδιαφύγουν/φοροαποφύγουν προς αυτούς που μπορούν και το κάνουν. Η προοδευτικότητα στη φορολογία εισοδήματος, δηλαδή, αυξάνει σημαντικά τα κίνητρα για φοροδιαφυγή.

Ανάγκη Από την άλλη πλευρά, προκύπτει ένα πολύ ισχυρό επιχείρημα για την ανάγκη ο φόρος εισοδήματος να είναι προοδευτικός, αν συνυπολογίσουμε το σύνολο του φορολογικού συστήματος και την υψηλή σχετική συμμετοχή που έχουν στα συνολικά φορολογικά έσοδα οι έμμεσοι φόροι. Τα τελευταία χρόνια, στις περισσότερες δυτικές κοινωνίες δίνεται ιδιαίτερη σημασία στους έμμεσους φόρους. Ενδεικτικά, το 2019, στις χώρες του ΟΟΣΑ, το 32,6% των συνολικών φορολογικών εσόδων, κατά μέσο όρο, προερχόταν από έμμεσους φόρους, ποσοστό που είναι ισοδύναμο με το 33,1% που προέρχεται από φόρους εισοδήματος φυσικών και νομικών προσώπων (23,5% και 9,6% αντίστοιχα). Αυτό ισχύει σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό για τη χώρα μας. Σύμφωνα με τα στοιχεία από την τελευταία Έκθεση του Διοικητή της ΤτΕ, από τα €55,2 δισ. των συνολικών φόρων που εισπράχθηκαν το 2022, τα €31,6 δισ. προήλθαν από τους φόρους που επιβλήθηκαν στις αγορές προϊόντων και υπηρεσιών (κυρίως ΦΠΑ και ΕΦΚ σε ενέργεια και καπνά), μια ποσοστιαία δηλαδή συμμετοχή της τάξεως του 57,2%.

Οι έμμεσοι φόροι Γιατί, όμως, το υψηλό ποσοστό συμμετοχής των έμμεσων φόρων δημιουργεί/αυξάνει την ανάγκη για προοδευτική φορολογία του εισοδήματος; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα βρίσκεται αν αναλύσουμε τη σχέση αυτών των φόρων με το εισόδημα αυτών που τους πληρώνουν. Οι έμμεσοι φόροι συνήθως είναι αναλογικοί ως προς τη φορολογική τους βάση, η οποία είναι η αξία ή η ποσότητα κάποιου προϊόντος, και –εξ ορισμού– δεν μπορούν να εξαρτηθούν από το εισόδημα του φορολογούμενου.

Όσο μικρότερο είναι το εισόδημα κάποιου, τόσο μεγαλύτερη συμμετοχή στην κατανάλωσή του έχουν αγαθά και υπηρεσίες χαμηλής ελαστικότητας ζήτησης, στα οποία έχουμε μεγαλύτερο βαθμό μετακύλισης των διάφορων ενδιάμεσων φόρων προς τον τελικό καταναλωτή. Αντίθετα, σε ολοένα και μεγαλύτερα εισοδήματα, παρατηρείται ολοένα και μεγαλύτερη συμμετοχή αγαθών και υπηρεσιών με μεγάλη ελαστικότητα ζήτησης, στα οποία το ποσοστό μετακύλισης είναι γενικά μικρότερο. Συνεπώς, αυξανομένου του εισοδήματος ενός ατόμου, μειώνεται το μέσο μερίδιο συμμετοχής του στους διάφορους ενδιάμεσους φόρους των προϊόντων που καταναλώνει. Ο συνδυασμός των δύο παραπάνω επιδράσεων είναι ότι τα άτομα χαμηλού εισοδήματος καλούνται να πληρώσουν κατά κανόνα μεγαλύτερο ποσοστό του εισοδήματός τους για τους διάφορους έμμεσους φόρους σε σύγκριση με τα άτομα υψηλού εισοδήματος.

Λύσεις Σε άλλο, σημείο, σύμφωνα πάντα με την έρευνα, δεν υπάρχουν έτοιμες λύσεις και απαντήσεις. Ούτε μπορούν να δοθούν απλές –απλοϊκές, στην πραγματικότητα– λύσεις σε τόσο σύνθετα προβλήματα. Η εύρεση του βέλτιστου συστήματος φορολόγησης του εισοδήματος για κάθε διαφορετική περίπτωση χώρας αποτελεί ένα ξεχωριστό πρόβλημα, η λύση του οποίου, μάλιστα, απαιτεί μια ολιστική προσέγγιση και εξέταση του συνόλου του φορολογικού συστήματος.

Το πρόβλημα, λοιπόν, του ποια είναι η βέλτιστη συνάρτηση φορολογίας για τη χώρα μας, τελικά ανάγεται στο τι στόχους θέλουμε το συνολικό φορολογικό σύστημα να επιδιώκει και ποιο μέρος αυτών των στόχων θα αποδώσουμε συγκεκριμένα στη φορολογική κλίμακα για τα εισοδήματα από εργασία. Επιπλέον, κάθε συζήτηση για τη φορολογική κλίμακα δεν μπορεί να γίνεται χωρίς να λαμβάνεται υπ’ όψιν το συνολικότερο φορολογικό σύστημα. Τέλος, οποιαδήποτε κατάταξη των διάφορων εναλλακτικών φορολογικών συστημάτων σε μια κλίμακα δικαιοσύνης, από το πιο άδικο προς το πιο δίκαιο, απαιτεί έναν πολύ συγκεκριμένο προσδιορισμό του τι είναι δίκαιο για ένα φορολογικό σύστημα και τι είναι άδικο, ο οποίος αναπόφευκτα αποτελεί το αποτέλεσμα μιας καθαρά αξιολογικής κρίσης.