BRICS: Μπορούν να αλλάξουν το σύγχρονο γεωπολιτικό τοπίο;

Πριν από λίγες μέρες, μεταξύ 22 και 24 Αυγούστου, διεξήχθη στο Γιοχάνεσμπουργκ της Νότιας Αφρικής η15η σύνοδος κορυφής των κρατών που απαρτίζουν την ομάδα των BRICS. 

Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα και Νότια Αφρική για πρώτη φορά επιδίωξαν να δώσουν μία νέα διάσταση στο διεθνές γεωπολιτικό στερέωμα, διαμορφώνοντας το 2008 μία άτυπη ομάδα που βασικό στόχο είχε τη ριζική μεταρρύθμιση των διεθνών οικονομικών θεσμών και την αναδιανομή ισχύος στο παγκόσμιο οικονομικό και χρηματοπιστωτικό σύστημα. Μέσα σε ένα αναδυόμενο πολυπολιτικό περιβάλλον, με τις ΗΠΑ να επιλέγουν τη σταδιακή απεμπλοκή από κάποιες γεωγραφικές ζώνες, στόχος των πέντε αυτών περιφερειακών δυνάμεων ήταν να αλλάξουν οι διεθνείς γεωπολιτικοί και γεωοικονομικοί συσχετισμοί.

Ωστόσο, παρά τις κοινές διακηρύξεις και τη σχετική κινητικότητα που παρατηρήθηκε το πρώτο διάστημα, αλλά και το γεγονός ότι η ομάδα των BRICS αντιπροσωπεύει περισσότερο από το 40% του παγκόσμιου πληθυσμού και το 25% της παγκόσμιας οικονομικής παραγωγής, μετά από δεκαπέντε χρόνια ελάχιστα έχουν αλλάξει και η ομάδα δεν έχει καταφέρει επιδείξει τα προσδοκώμενα αποτελέσματα. Η θέση των ΗΠΑ αλλά και της Κίνας συνεχίζει να επηρεάζει τις παγκόσμιες γεωπολιτικές ισορροπίες, ενώ οι ηγεσίες και των τεσσάρων κρατών στο βάθος αυτών των ετών δεν κατάφεραν επιδείξουν κάποια δυναμική στο πεδίο των μεταρρυθμίσεων και στην παρουσίαση ενός συνεκτικού πλαισίου προτάσεων που θα αμφισβητούσε την κυρίαρχη θέση της Ουάσινγκτον και του Πεκίνου. 

Σε αυτό το πλαίσιο, η σύνοδος του Γιοχάνεσμπουργκ είχε ως στόχο τη διεύρυνση της ομάδας με νέα μέλη από όλο το κόσμο, καθώς περίπου 40 χώρες έχουν εκδηλώσει το ενδιαφέρον τους να συμμετάσχουν στους BRICS. Η φιλοδοξία των BRICS είναι να ενώσουν τον αποκαλούμενο «Παγκόσμιο Νότο» προκειμένου να αποτελέσουν μια αναγνωρίσιμη δύναμη με ισχυρή επιρροή, ωστόσο ακόμα και με νέα μέλη, η αλλαγή των συσχετισμών δεν φαίνεται εύκολη υπόθεση. Πιο ρεαλιστικό φαίνεται το σχέδιο κάθε ένα από τα κράτη να αναλάβει την ενίσχυση περιφερειακών σχέσεων, όπως συμβαίνει με την Ινδία στη νοτιοανατολική Μεσόγειο και την επίσκεψη του πρωθυπουργού Μόντι στη χώρα μας πριν λίγες μέρες, ή με την κινητοποίηση της Σαουδικής Αραβίας – που θέλει να κινηθεί ενεργά στο νέο πλαίσιο των BRICS – και τον ρόλο που επιδιώκει να αναλάβει στο ενεργειακό πεδίο και στις νέες ισορροπίες στη Μέση Ανατολή.

Παράλληλα, σε ένα δεύτερο επίπεδο, η εκτίμηση των BRICS είναι ότι η ισχύς και η επιρροή των ΗΠΑ εδράζεται πρωτίστως στην αποδοχή του δολαρίου ως παγκόσμιου αποθεματικού κι ανταλλακτικού νομίσματος και, κατά συνέπεια, στόχος του συνασπισμού είναι η αντικατάσταση του δολαρίου με άλλο νόμισμα – ένα νόμισμα που θα μπορεί σταδιακά να κερδίζει νέες αγορές και να αξιοποιείται ως εργαλείο άσκησης οικονομικής και πολιτικής επιρροής. Πρόκειται για ένα μεγάλο στοίχημα, που είναι εξαιρετικά δύσκολο να υλοποιηθεί με επιτυχία, ειδικά από μια τόσο ετερόκλητη ομάδα κρατών, τουλάχιστον στην παρούσα φάση.

Ο πόλεμος στην Ουκρανία και το διεθνές ενδιαφέρον στις εξελίξεις στην περιοχή, καθώς και η δυσκολία να  επιτευχθεί η συνένωση της δημοσιονομικής και νομισματικής πολιτικής και των κεντρικών τραπεζών προκειμένου να προχωρήσει ο στόχος ενός κοινού νομίσματος είναι ένα τεράστιο ζήτημα, σύνθετο τόσο σε επίπεδο σχεδιασμού, όσο και σε επίπεδο εφαρμογής. Μόνο η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) και η Ευρωζώνη έχουν καταφέρει κάτι αντίστοιχο, ωστόσο εδώ έπαιξαν εποικοδομητικό ρόλο τόσο η γεωγραφική εγγύτητα, όσο και οι κοινές, συγγενείς σε κάποιο βαθμό ιστορικές και πολιτισμικές αναφορές. Στην περίπτωση των BRICS κάτι τέτοιο δεν υπάρχει, καθιστώντας εξαιρετικά δύσκολο το εγχείρημα και την υλοποίηση των παραπάνω στόχων. 

Επίσης, ανάμεσα στους BRICS, η Κίνα έχει τόσο μεγάλη διαφορά ισχύος από τους υπόλοιπους ώστε ακόμη και τώρα, στη χειρότερη θέση που έχει βρεθεί η οικονομία της εδώ και μια δεκαετία, είναι αναμφισβήτητο ότι θα συνεχίζει να επιβάλλει την δική της ατζέντα. Παρά την -σε επίπεδο θεωρίας- συμπόρευση με τα υπόλοιπα μέλη, η Κίνα λειτουργεί επίσης αποθαρρυντικά κι ανασταλτικά στη διεύρυνση,καθώς πολλές χώρες επιφυλάσσονται να τεθούν υπό την επιρροή του Πεκίνου.

Το βασικό, λοιπόν, ερώτημα που γεννάται δεν είναι αν θα καταφέρουν οι BRICS να μεγαλώσουν και να ενισχύσουν την επιρροή τους, αλλά αν το εγχείρημα θα αντέξει στο χρόνο, όσο δεν προχωρούν οι στόχοι που θα το ολοκληρώσουν. Προς το παρόν, πιο δύσκολο φαίνεται να αλλάξουν οι σημερινοί συσχετισμοί, παρά να δούμε τους BRICS να αμφισβητούν με τρόπο ρεαλιστικό κι αποτελεσματικό την παγκόσμια ισχύ των ΗΠΑ και της Κίνας.