Οι γεωπολιτικοί γρίφοι του 2024

Το έτος 2024 ξεκινά με δύο μεγάλους πολέμους στη Λωρίδα της Γάζας και την Ουκρανία, πολλούς μικρότερους πολέμους όσον αφορά τον κίνδυνο περιφερειακών ή διεθνών συγκρούσεων και μια “κληρονομιά” ειρήνης που βρίσκεται σαφώς σε κρίση.

Σε καιρούς γεωπολιτικής αστάθειας, οι περιορισμοί στη χρήση βίας -ακόμη και για εθνοκάθαρση- καταρρέουν. Οι διπλωματικές προσπάθειες για τον τερματισμό των ένοπλων συγκρούσεων αποτυγχάνουν, καθώς η διεθνής κοινότητα είναι κατακερματισμένη και το γεωπολιτικό status quo βρίσκεται σε σύγχυση. Μέσα σε αυτό το αδιέξοδο και την επακόλουθη αίσθηση ατιμωρησίας, οι “παίκτες” σε τοπικό, περιφερειακό και διεθνές επίπεδο επιδιώκουν να επιτύχουν τους στόχους τους με στρατιωτικά μέσα και την απειλή πολέμου.

Ως αποτέλεσμα, όλο και περισσότεροι άμαχοι σκοτώνονται στις μάχες, εκτοπίζονται βίαια από τα σπίτια τους ή εξαρτώνται από τη διεθνή βοήθεια για να επιβιώσουν.

Η διακεκριμένη δεξαμενή σκέψης International Crisis Group (ICG) αναλύει ότι αυτό είναι το αποτέλεσμα της διπλωματίας για τη διαχείριση των συνεπειών του πολέμου και όχι της επίλυσης μέσω ουσιαστικής πολιτικής συζήτησης. Οι διαπραγματεύσεις για επιμέρους συμφωνίες, όπως η ανθρωπιστική πρόσβαση, η ανταλλαγή αιχμαλώτων και κρατουμένων ή η εξαγωγή ουκρανικών σιτηρών στις παγκόσμιες αγορές μέσω της Μαύρης Θάλασσας, εντάσσονται σε αυτό το πλαίσιο. Ακόμη και σε περιοχές όπου τα όπλα έχουν σφραγιστεί, παραμένουν “λογαριασμοί” για περαιτέρω καταλήψεις γης και εξουσίας.

Η πολύπαθη Λωρίδα της Γάζας

Μετά τη φρίκη της πρωτοφανούς επίθεσης της Χαμάς στο νότιο Ισραήλ στις 7 Οκτωβρίου, άρχισε μια ασύμμετρη, εφιαλτική, θανατηφόρα και ανθρωπιστικά καταστροφική εισβολή του ισραηλινού στρατού στη Λωρίδα της Γάζας. Τρεις μήνες μετά, η διεθνής κατακραυγή έχει ενταθεί.

Ενώ στο Ισραήλ επικρατεί εκτεταμένη πολιτική αναταραχή, κυρίως όσον αφορά την εθνική ασφάλεια και την απάντηση της κυβέρνησης στην κρίση ομηρίας, ανατρέπονται επίσης διεθνείς συμμαχίες και περιφερειακές ισορροπίες. Στη Δυτική Όχθη, οι επιθέσεις του ισραηλινού στρατού και των Εβραίων εποίκων έχουν ενταθεί παράλληλα, υπονομεύοντας περαιτέρω το κύρος της Παλαιστινιακής Αρχής.

Όλο και περισσότερο τίθενται πιεστικά και ανησυχητικά ερωτήματα σχετικά με τις μελλοντικές εξελίξεις. Ενώ η κυβέρνηση Μπάιντεν συνεχίζει να υποστηρίζει το Τελ Αβίβ εν μέσω της απειλής πολέμου και των πολιτικών παρενεργειών του πολέμου στις ΗΠΑ, ανώτεροι αξιωματούχοι των ΗΠΑ αρχίζουν να αμφισβητούν την ισραηλινή επιχείρηση. Η Ουάσινγκτον θα πρέπει να πιέσει επειγόντως για μια νέα εκεχειρία που θα οδηγήσει στην απελευθέρωση όλων των ομήρων της Χαμάς σε αντάλλαγμα με Παλαιστίνιους κρατούμενους, τονίζει. Ορισμένοι Άραβες κυβερνητικοί αξιωματούχοι υποστηρίζουν την αποχώρηση των στρατιωτικών ηγετών της Χαμάς, ακόμη και των μαχητών της από τη Γάζα. Παρόλα αυτά, όμως, οι περαιτέρω ρυθμίσεις για τη Λωρίδα της Γάζας αποτελούν ακανθώδες ζήτημα.

Πολεμική σύρραξη στην ευρύτερη Μέση Ανατολή

Από τις αρχές του 2024, η κατάσταση στη Μέση Ανατολή έχει γίνει ακόμη πιο εκρηκτική. Η δολοφονία του υπαρχηγού της Χαμάς σε επίθεση στη Βηρυτό, ακολουθούμενη από μια φονική βομβιστική επίθεση στο Ιράν, κλιμάκωσε τις επικίνδυνες εντάσεις με τους φιλοϊρανούς αντάρτες Χούτι στην Ερυθρά Θάλασσα.

Λίγο πριν ξεσπάσει αυτό, οι σχέσεις με τις ΗΠΑ έδειξαν κάποια σημάδια χαλάρωσης. Σε απάντηση στην πρόσφατη αιματηρή καταστολή των διαδηλώσεων κατά του καθεστώτος και την “υποκίνηση” της Ρωσίας να εισβάλει στην Ουκρανία με όπλα, η Ουάσινγκτον προχώρησε τον Αύγουστο σε ανταλλαγή κρατουμένων με την Τεχεράνη, η οποία, όπως ανέφερε το ICG, επικαλούμενο πηγές, συνοδεύτηκε από “σιωπηρή συνεννόηση”.

Βάσει αυτής της σιωπηρής συνεννόησης, με αντάλλαγμα κάποια ανακούφιση από τις αμερικανικές κυρώσεις, το Ιράν θα απέτρεπε τις επιθέσεις παραστρατιωτικών οργανώσεων κατά των αμερικανικών δυνάμεων στο Ιράκ και τη Συρία και θα καθυστερούσε την ανάπτυξη του πυρηνικού του προγράμματος.

Ωστόσο, αυτή η προοπτική έχει πλέον εκλείψει. Ο πόλεμος στη Γάζα αύξησε την πίεση στο Ιράν και τους συμμάχους του να αναλάβουν δράση, με πιο επικίνδυνη σπίθα τα σύνορα Ισραήλ-Λιβάνου. Εάν το Ισραήλ αναλάβει πράγματι δράση κατά της Χεζμπολάχ, μια ευρύτερη αντιπαράθεση στη Μέση Ανατολή είναι σχεδόν βέβαιη.

Ο πόλεμος στην Ουκρανία

Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία έχει γίνει ο τόπος μιας νέας αντιπαράθεση ψυχροπολεμικού τύπου μεταξύ της Μόσχας, της Δύσης και του ΝΑΤΟ, αναδιαμορφώνοντας ριζικά την ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική ασφαλείας.

Παρά την πολυδιαφημισμένη ουκρανική αντεπίθεση το καλοκαίρι, το Κίεβο αντιμετωπίζει ένα στρατηγικό αδιέξοδο στη μετωπική γραμμή. Οπλισμένη με πιο εξελιγμένα δυτικά όπλα, η Ουκρανία προσπαθεί όλο και περισσότερο να πολεμήσει στο ρωσικό έδαφος, αλλά η “κόκκινη γραμμή” του Κρεμλίνου δοκιμάζεται. Ωστόσο, τα διαθέσιμα πυρομαχικά εξαντλούνται.

Η ασυμφωνία μεταξύ Ουκρανών και Δυτικών αξιωματούχων γίνεται όλο και πιο ορατή. Το ICG τονίζει ότι “αυτό που είναι πιο ανησυχητικό για το Κίεβο είναι ότι η δυτική υποστήριξη αρχίζει να αμφιταλαντεύεται”. Εν τω μεταξύ, παρά τις δυτικές κυρώσεις, η Ρωσία έχει εντείνει την πολεμική της μηχανή και έχει διπλασιάσει την επίθεσή της. Έχοντας συντρίψει την εξέγερση της ομάδας Βάγκνερ και προετοιμαζόμενος για μια πανηγυρική επανεκλογή στις προεδρικές εκλογές του Μαρτίου, ο Βλαντιμίρ Πούτιν έχει συνδέσει τη μοίρα της ρωσικής ελίτ με τη δική του. Με τις αμερικανικές προεδρικές εκλογές στον ορίζοντα, υπάρχει λόγος να περιμένουμε να δούμε αν ο πρώην πρόεδρος των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ θα επιστρέψει στον Λευκό Οίκο. 

Οι σχέσεις ανάμεσα στις ΗΠΑ και την Κίνα

Η σύνοδος κορυφής ΗΠΑ-Κίνας τον περασμένο Νοέμβριο φάνηκε να φρενάρει την αδιάκοπη πτωτική πορεία των δύο μεγαλύτερων οικονομιών του κόσμου προς τη γεωπολιτική άβυσσο. Ο πρόεδρος Μπάιντεν και ο πρόεδρος Σι συμφώνησαν στην ανάγκη σταθεροποίησης των σχέσεων ΗΠΑ-Κίνας. Το πρώτο απτό παράδειγμα είναι η αποκατάσταση της διμερούς στρατιωτικής επικοινωνίας για να αποφευχθεί ο κίνδυνος ακούσιας σύγκρουσης, ιδιαίτερα στην περιοχή Ασίας-Ειρηνικού, η οποία γίνεται όλο και πιο τεταμένη γεωπολιτικά.

Ωστόσο, τα συμφέροντα της Ουάσιγκτον και του Πεκίνου παραμένουν σε πορεία μετωπικής σύγκρουσης. Αναμένεται μάλιστα ότι τα συμφέροντά τους θα δοκιμαστούν και πάλι στις εκλογές της Ταϊβάν που έχουν προγραμματιστεί για τις 13 Ιουνίου, εν μέσω της τεταμένης κατάστασης στη Θάλασσα της Νότιας Κίνας.

Συμπτωματικά, ο πρόεδρος Σι μίλησε για “ιστορικά αναπόφευκτη επανένωση” στην πρωτοχρονιάτικη ομιλία του. Στην παρούσα φάση, όμως, οι ηγεσίες τόσο στο Πεκίνο όσο και στην Ουάσιγκτον έχουν κάθε λόγο να αποφύγουν περαιτέρω επικίνδυνες εντάσεις. Ο Κινέζος πρόεδρος θέλει να επικεντρωθεί στην προσέλκυση ξένων επενδύσεων, στην ενίσχυση της κινεζικής οικονομίας και στην αποτροπή πρόσθετων εμπορικών περιορισμών από τις ΗΠΑ. Και η κυβέρνηση Μπάιντεν έχει μπροστά της δύο σημαντικές εκλογές τον Νοέμβριο – τις προεδρικές εκλογές και τις εκλογές για το Κογκρέσο. Οι εκλογές αυτές διεξάγονται σε ένα σκηνικό ακραίας πόλωσης στο εσωτερικό των ΗΠΑ και σε ένα σκηνικό δύο μεγάλων πολέμων σε όλο τον κόσμο, θέτοντας την εξωτερική πολιτική και τη διπλωματία των ΗΠΑ υπό αυστηρό έλεγχο. 

«Συνολικά, πάντως, τα θεμελιώδη μεγέθη της αντιπαλότητας δεν δείχνουν σημάδια υποχώρησης», παρατηρεί το ICG.