ΔΝΤ: Μικρό… θαύμα με την παραοικονομία – Έπεσε από 30% στο 16% του ΑΕΠ

Εντυπωσιακή μείωση της «γκρίζας» οικονομικής δραστηριότητας στην Ελλάδα, η οποία είχε γιγαντωθεί στα πρώτα χρόνια της μεγάλης οικονομικής κρίσης και της επιθετικής δημοσιονομικής προσαρμογής, καταγράφει μελέτη δύο οικονομολόγων του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, οι οποίοι προσπάθησαν να προσεγγίσουν τη δραστηριότητα του ανεπίσημου τομέα με οικονομικά στοιχεία για τις περιφέρειες της Ελλάδας, αλλά και με νέα εργαλεία, όπως η καταγραφή του νυχτερινού φωτισμού από δορυφόρους και με Μεγάλα Δεδομένα (Big Data) από τις αναζητήσεις στο Google.

Η ανεπίσημη οικονομική δραστηριότητα (παραοικονομία) αποτελείται από κάθε μορφής δραστηριότητα ατόμων ή επιχειρήσεων που οδηγεί σε οικονομικές συναλλαγές, οι οποίες διαφεύγουν της κυβερνητικής παρακολούθησης και της φορολογίας. Πρόκειται για ένα διαχρονικό πρόβλημα της ελληνικής οικονομίας, όπου καταγράφονταν πάντα επίπεδα άτυπης οικονομικής δραστηριότητας που ταιριάζουν περισσότερο σε αναπτυσσόμενες, παρά σε ανεπτυγμένες οικονομίες.

Το βασικό συμπέρασμα της μελέτης που δημοσίευσε το ΔΝΤ, σε εθνικό επίπεδο, είναι ότι η συνολική άτυπη οικονομία, σταθμισμένη με βάση την περιφερειακή ακαθάριστη προστιθέμενη αξία, κατέγραψε την τελευταία δεκαετία μείωση από το ανώτατο όριο, που έφθασε περίπου στο 30% του ΑΕΠ το 2013, στο χαμηλό επίπεδο του 16% του ΑΕΠ το 2021.

Όπως παρατηρούν οι οικονομολόγοι του ΔΝΤ, παράλληλα με αυτή τη μείωση σημειώθηκε άνθηση των συνολικών φορολογικών εσόδων (άμεσων, έμμεσων φόρων και εισφορών κοινωνικής ασφάλισης) ως ποσοστό του ΑΕΠ. Η μείωση της άτυπης οικονομίας συνδέεται με αύξηση των φορολογικών εσόδων κατά περίπου 4% του ΑΕΠ. Αυτή η αύξηση, επισημαίνουν, είναι συνεπής με τα ευρήματα πρόσφατων εκθέσεων σχετικά με τη βελτίωση των φορολογικών εισπράξεων στην Ελλάδα. Για παράδειγμα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή διαπιστώνει ότι το κενό του ΦΠΑ μειώθηκε κατά περισσότερο από 16 ποσοστιαίες μονάδες μεταξύ 2013 και 2021, ή περίπου κατά 2% του ΑΕΠ.

Τα οφέλη από τη μείωση της παραοικονομίας είναι ορατά και στο επίπεδο της οικονομικής ανάπτυξης, καθώς συνδέεται με την επακόλουθη αύξηση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ.

Οι οικονομολόγοι του ΔΝΤ εξηγούν ότι διερεύνησαν την άτυπη οικονομία στην Ελλάδα, καθώς θεωρείται ευρέως ένα από τα σημαντικότερα διαρθρωτικά εμπόδια στη δημοσιονομική ικανότητα και τη βιώσιμη ανάπτυξη. Η ανεπίσημη οικονομική δραστηριότητα έχει μειωθεί σημαντικά στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια, αν και υπήρξαν προσωρινές αυξήσεις κατά τη διάρκεια της κρίσης δημόσιου χρέους και της πανδημίας COVID-19.

Όπως τονίζουν, η σημαντική πρόσφατη πρόοδος της Ελλάδας στην ψηφιοποίηση φαίνεται να έχει συμβάλει στη μείωση της άτυπης οικονομίας, αλλά εξακολουθεί να υπάρχει περιθώριο για περαιτέρω μείωση της άτυπης οικονομίας με την επιτάχυνση της ψηφιοποίησης και των συνεχιζόμενων διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων υπέρ της ανάπτυξης.

Ειδικότερα, σύμφωνα με την ανάλυση,

Τα υψηλά επίπεδα παραοικονομίας στην Ελλάδα έχουν γίνει αντιληπτά ως μείζον διαρθρωτικό εμπόδιο και σημαντικός στόχος μεταρρυθμίσεων μετά την κρίση δημόσιου χρέους. Η εκτεταμένη άτυπη συμπεριφορά θεωρήθηκε ότι παρεμπόδισε τη βιώσιμη ανάπτυξη και τη δημοσιονομική ικανότητα. Ως εκ τούτου, οι μεταγενέστερες διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις επικεντρώθηκαν επίσης σε μεγάλο βαθμό σε μέτρα που αποσκοπούσαν στη μείωση της παρατυπίας και της συνακόλουθης φοροδιαφυγής.

Ενώ η πρόοδος των μεταρρυθμίσεων ήταν πιο άνιση τα προηγούμενα έτη, με την πάροδο του χρόνου έχουν επιτευχθεί πιο θετικά αποτελέσματα, μεταξύ άλλων όσον αφορά την ευελιξία της αγοράς εργασίας και στο επιχειρηματικό περιβάλλον, με βελτιωμένες προσπάθειες εφαρμογής από τις αρχές.

Η μελέτη χρησιμοποιεί ορισμένες μεγάλες πηγές δεδομένων και άλλα υποεθνικά δεδομένα εκτός από τα συμβατικά δεδομένα που χρησιμοποιούνται στη βιβλιογραφία για να αναλύσει πώς εξελίχθηκε η παραοικονομία τα τελευταία χρόνια. Δεδομένης της εγγενούς δυσκολίας μέτρησης της παραοικονομίας, χρησιμοποιήθηκαν δείκτες όπως η δορυφορική καταγραφή του νυχτερινού φωτός και οι αναζητήσεις στο Google για τον τουρισμό στην Ελλάδα.

Η μεγαλύτερη μείωση παραοικονομίας στην Κρήτη

Οι εκτιμήσεις δείχνουν ότι η άτυπη οικονομία μειώθηκε σημαντικά σε όλες τις περιφέρειες την τελευταία δεκαετία, παρότι υπήρξαν ορισμένες σύντομες αυξήσεις γύρω στο 2013-15 και το 2020.

Κατά τη διάρκεια των περιόδων κρίσης δημόσιου χρέους, οι περισσότερες περιφέρειες αντιμετώπισαν αυξημένη άτυπη συμπεριφορά κατά μέσο όρο 0,6%, ώστε η παρατυπία να κορυφωθεί στο 30% περίπου του ΑΕΠ σε εθνικό επίπεδο.

Η σημαντική αύξηση μπορεί να αποδοθεί στη σοβαρή ύφεση, στην επιδείνωση των φορολογικών κινήτρων από τη σημαντική δημοσιονομική σύσφιξη και στην περαιτέρω αποδυνάμωση της κουλτούρας πληρωμών με μειωμένη εμπιστοσύνη στην κυβέρνηση.

Συγκριτικά, οι περισσότερες περιφέρειες είχαν σχετικά μικρές αυξήσεις στην παραοικονομία κατά το έτος αιχμής της πανδημίας το 2020 και συνέχισε να μειώνεται το 2021. Η σημαντική κρατική στήριξη στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της πανδημίας πιθανότατα μετρίασε τον αντίκτυπο της ύφεσης και, ως εκ τούτου, μετρίασε την αύξηση της άτυπης οικονομίας σε σύγκριση με προηγούμενες υφέσεις.

Υπάρχουν επίσης σημαντικές διακυμάνσεις στο μέγεθος των μειώσεων της ανεπίσημης οικονομικής δραστηριότητας μεταξύ των περιφερειών, που κυμαίνονται από 5% του ΑΕΠ (Δυτική Μακεδονία) έως 18% του ΑΕΠ (Κρήτη). Σε γενικές γραμμές, οι μειώσεις είναι πιο σημαντικές σε πάνω από 15% του ΑΕΠ στην Αττική και τις νησιωτικές περιοχές (π.χ. Κρήτη και Ιόνια νησιά).

Αντίθετα, η πιο εσωτερική περιφέρεια της Δυτικής Μακεδονίας παρουσίασε υψηλότερες αυξήσεις στην άτυπη συμπεριφορά γύρω από το επεισόδιο κρίσης δημόσιου χρέους, ακολουθούμενη από μια πιο μετριοπαθή πτώση. Ομοίως, η Δυτική Ελλάδα σημείωσε μικρότερη πτώση, περίπου κατά 10% του ΑΕΠ.

Πώς ρίχνει την παραοικονομία η ψηφιοποίηση

Οι συσχετισμοί σε περιφερειακό επίπεδο δείχνουν ότι οι ψηφιακές υποδομές και οι χρήσεις τους έχουν ισχυρό αντίκτυπο στην άτυπη οικονομία στην Ελλάδα. Οι καλύτεροι δείκτες ψηφιοποίησης δείχνουν συνεπείς αρνητικές συσχετίσεις με το μερίδιο της άτυπης οικονομίας σε περιφερειακό επίπεδο.

Πρώτον, η αύξηση της πρόσβασης στο διαδίκτυο κατά 10 ποσοστιαίες μονάδες συνδέεται κατά μέσο όρο με μείωση της άτυπης οικονομίας κατά περίπου 3 ποσοστιαίες μονάδες.

Δεύτερον, η μείωση κατά 10 ποσοστιαίες μονάδες του ποσοστού των κατοίκων που δεν έχουν χρησιμοποιήσει ποτέ το διαδίκτυο συνδέεται με μείωση της παρατυπίας κατά περίπου 4 ποσοστιαίες μονάδες.

Τρίτον, η αύξηση κατά 10 ποσοστιαίες μονάδες του ποσοστού των κατοίκων που χρησιμοποίησαν ηλεκτρονικές αγορές συνδέεται με μείωση της παραοικονομίας κατά περίπου 4 ποσοστιαίες μονάδες. Αυτό συνάδει με προηγούμενα ευρήματα ότι οι ψηφιακές πληρωμές μείωσαν τον άτυπο χαρακτήρα και τη φοροδιαφυγή.

Τέταρτον, η αύξηση κατά 10 ποσοστιαίες μονάδες του ποσοστού των κατοίκων που χρησιμοποίησαν ηλεκτρονικές αγορές ψηφιακών δημόσιων υπηρεσιών συνδέεται με μείωση της παραοικονομίας κατά περίπου 3 ποσοστιαίες μονάδες.

Αυτά τα αποτελέσματα στο σύνολό τους υποδηλώνουν θετικά αποτελέσματα της επέκτασης των ψηφιακών υποδομών, της ψηφιακής κατάρτισης και των ψηφιακών δημόσιων υπηρεσιών, που αύξησε τις ψηφιακές συναλλαγές αύξησε τη φορολογική συμμόρφωση στην Ελλάδα. Ενώ ξεκίνησε από ένα σχετικά χαμηλό επίπεδο, η Ελλάδα σημείωσε σημαντική πρόοδο στην ψηφιοποίηση τα τελευταία χρόνια, η οποία με τη σειρά της πιθανότατα συνέβαλε στη σημαντική μείωση της άτυπης οικονομίας.

Προτάσεις για μέτρα

Η σημαντική μείωση της άτυπης οικονομίας τα τελευταία χρόνια ωφελείται από διάφορους παράγοντες πολιτικής. Η αυστηρότερη ρύθμιση και επιβολή κατά του οικονομικού εγκλήματος και της φοροδιαφυγής στην Ελλάδα πιθανότατα συνέβαλε στη μείωση της παραοικονομίας.

Επίσης, οι αυξημένες ευελιξίες στην αγορά εργασίας, όπως στις ώρες εργασίας, αύξησαν τα κίνητρα για να επισημοποιηθούν οι άτυπες δραστηριότητες. Η σημαντική πρόοδος στην ψηφιοποίηση, συμπεριλαμβανομένης της βελτίωσης των υποδομών και της βελτίωσης των ψηφιακών δημόσιων υπηρεσιών, υποστήριξε επίσης την πρόοδο στη βελτίωση της φορολογικής συνείδησης και στην ενσωμάτωση των αυτοαπασχολούμενων.

Εν τω μεταξύ, το εκσυγχρονισμένο σύστημα πληροφοριών για την απασχόληση ελάφρυνε επίσης το βάρος της καταχώρισης, αυξάνοντας παράλληλα την παρακολούθηση που παρείχε κίνητρα συμμόρφωσης.

Ένας άλλος σχετικός παράγοντας για καλύτερη φορολογική συμμόρφωση θα μπορούσε να σχετίζεται με τη συνέχεια της πολιτικής, με πολιτική σταθερότητα και μειωμένη διαφθορά. Επιπλέον, κάποιος εξορθολογισμός των φορολογικών πολιτικών της Ελλάδας τα τελευταία χρόνια, όπως η μείωση των συντελεστών φόρου εισοδήματος επιχειρήσεων και του οριακού φόρου εισοδήματος φυσικών προσώπων, πιθανότατα συνέβαλε στη μείωση του κινήτρου για φοροδιαφυγή.

Εξακολουθούν να υπάρχουν ισχυρές δυνατότητες για περαιτέρω ενίσχυση της ψηφιοποίησης για την αντιμετώπιση των κενών που απομένουν και τη στήριξη της μείωσης της άτυπης οικονομίας. Ενώ η Ελλάδα κατέγραψε αύξηση των ψηφιακών δεξιοτήτων άνω του μέσου όρου, το επίπεδο εξακολουθεί να είναι από τα χαμηλότερα στην ευρωζώνη, παρουσιάζοντας μεγάλες δυνατότητες περαιτέρω βελτίωσης.

Επιπλέον, εξακολουθούν να υπάρχουν κενά σε ορισμένες πτυχές της ψηφιοποίησης, όπως η ενσωμάτωση της ψηφιακής τεχνολογίας και στις δημόσιες υπηρεσίες, ιδίως για τις μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις, που απαιτούν συνεχείς προσπάθειες για την παροχή κινήτρων για επίσημες δραστηριότητες.

Για παράδειγμα, πιο ολοκληρωμένα συστήματα πληροφοριών μπορούν να ενισχύσουν την παρακολούθηση της φορολογικής συμμόρφωσης, να διευκολύνουν την καταχώριση των επιχειρήσεων και των εργαζομένων και την πρόσβαση σε σχετικές δημόσιες υπηρεσίες, και να ενσωματώσουν καλύτερα τους αυτοαπασχολούμενους στην επίσημη οικονομία.

Επιπλέον, η μεγάλη έμφαση στην ψηφιοποίηση και τη σχετική κατάρτιση του ανθρώπινου δυναμικού στο Εθνικό Σχέδιο Ανθεκτικότητας και Ανάκαμψης, που υποστηρίζεται από τη χρηματοδότηση Next Generation EU προσφέρει επίσης μια ισχυρή υπόσχεση για πρόσθετη πρόοδο τα επόμενα χρόνια.

Διακρατικές μελέτες υπογραμμίζουν τη σημασία άλλων διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων για την περαιτέρω μείωση της άτυπης οικονομίας. Η βελτίωση της κανονιστικής ποιότητας και διαφάνειας θα ελάφρυνε τον φόρτο για την είσοδο επιχειρήσεων και θα στήριζε πιο παραγωγικό ανταγωνισμό. Επιπλέον, η αύξηση της αποτελεσματικότητας των δαπανών για την εκπαίδευση και την κατάρτιση θα αυξήσει επίσης τις δεξιότητες που σχετίζονται με τη βιομηχανία, την αντιστοίχιση θέσεων εργασίας και το κίνητρο για επίσημη απασχόληση.

Άλλα σχετικά μέτρα περιλαμβάνουν πιο στοχευμένη στήριξη της απασχόλησης, όπως για τους νέους και τις γυναίκες που εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν δυσανάλογα αυξημένα ποσοστά ανεργίας στην Ελλάδα.

Επιπλέον, οι μεταρρυθμίσεις για την καλύτερη σύνδεση της ένταξης των επιχειρήσεων και της εργασίας στην επίσημη οικονομία με την πρόσβαση στη χρηματοδότηση μπορούν να ενισχύσουν το κίνητρο για επισημοποίηση των οικονομικών δραστηριοτήτων.

Τέλος, το σχετικά υψηλό επίπεδο αυτοαπασχόλησης στην Ελλάδα δικαιολογεί πιο συντονισμένες προσπάθειες για να διασφαλιστεί ότι οι αντίστοιχες δραστηριότητες ενσωματώνονται κατάλληλα στην επίσημη οικονομία.