The Economist: Το Ταμείο Ανάκαμψης της ΕΕ είχε αποτέλεσμα, αλλά όχι το προβλεπόμενο

Σήμερα, 19 Φεβρουαρίου 2024 συμπληρώνονται τρία χρόνια από τότε που το ταμείο ανάκαμψης της Ευρωπαϊκής Ένωσης τέθηκε σε ισχύ. Γνωστό ως NextGenerationEU (NGEU), αυτός ο πολυετής προϋπολογισμός ύψους 832 δισ. ευρώ (897 δισ. δολάρια ή 5,2% του ΑΕΠ του μπλοκ το 2022) χρηματοδοτείται από το χρέος της ΕΕ, που προηγουμένως αποτελούσε σπάνιο αγαθό. Αποτελεί την κύρια πολιτική καινοτομία που αναδύθηκε από την πανδημία στην Ευρώπη. Κάποιοι την αποκάλεσαν «χαμιλτονιανή στιγμή της Ευρώπης», επικαλούμενοι τον Alexander Hamilton, τον πρώτο υπουργό Οικονομικών της Αμερικής, ο οποίος μεθόδευσε τη δημοσιονομική ομοσπονδοποίηση των Ηνωμένων Πολιτειών. Ωστόσο, η ΕΕ απέχει πολύ από μια δημοσιονομική ομοσπονδία. Οι υπουργοί Οικονομικών του Βορρά επιμένουν ότι το ταμείο ανάκαμψης ήταν εφάπαξ. Επιπλέον, η έκταση της επιτυχίας του είναι ακόμη ασαφής.

Αυτήν την εβδομάδα η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα παρουσιάσει την πρώτη της εξωτερική αξιολόγηση. Τα κονδύλια εξακολουθούν να δαπανώνται, οπότε το οικονομικό αποτέλεσμα είναι δύσκολο να μετρηθεί. Το πιο περίεργο είναι ότι οι εμπειρογνώμονες δεν μπορούν να συμφωνήσουν για το ποιος ήταν ο σκοπός του ταμείου, το οποίο δεν αποτελεί έκπληξη. Ακριβώς όπως η εθνική δημοσιονομική πολιτική δεν εξυπηρετεί έναν ενιαίο σκοπό, το ίδιο συμβαίνει και με την αντίστοιχη πολιτική σε επίπεδο ΕΕ.

Ας ξεκινήσουμε με τον βραχυπρόθεσμο σκοπό της: να αποτρέψει την επανάληψη της κρίσης του ευρώ του 2010-12. Στις αρχές του 2020 η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) έπρεπε να παρέμβει δυναμικά για να σταματήσει την ανεξέλεγκτη εκτίναξη των επιτοκίων του τεράστιου χρέους της Ιταλίας, η οποία επλήγη σκληρά από την πανδημία. Για να συμπληρώσει τις ενέργειες της ΕΚΤ, η ΕΕ συμφώνησε να συγκεντρώσει δημοσιονομικά μέσα για να βοηθήσει τις φτωχότερες χώρες και εκείνες που επλήγησαν σκληρά από την πανδημία.

Το ύψος της βοήθειας κυμαινόταν από 10,8% του ΑΕΠ για την Ιταλία έως 0,6% για τις Κάτω Χώρες. Οι αγορές έμαθαν ότι η ΕΚΤ κάνει «ό,τι χρειαστεί» για να διατηρήσει το ευρώ (όπως υποσχέθηκε κατά τη διάρκεια της κρίσης του ευρώ) και ότι σε μια κρίση οι πλουσιότερες χώρες της ΕΕ θα βοηθήσουν τις φτωχότερες. Από αυτή την άποψη, το ταμείο υπήρξε πετυχημένο.

Ο δεύτερος σκοπός του ταμείου ήταν να βοηθήσει την ανάκαμψη από την μεγάλη ύφεση που δημιούργησε η πανδημία. Αυτό δεν επρόκειτο ποτέ να λειτουργήσει. Τα μέτρα δημοσιονομικής τόνωσης πρέπει να εστιάζουν στην κατανάλωση και όχι στις επενδύσεις – σκεφτείτε τις επιταγές τόνωσης αμερικανικού τύπου ή τις μειώσεις φόρων. Οι δαπάνες της ΕΕ, οι οποίες γίνονται μόνο μέσω των εθνικών κυβερνήσεων και εστιάζουν στις επενδύσεις, δεν θα μπορούσαν να έρθουν αρκετά γρήγορα για να βοηθήσουν. Το ταμείο θα μπορούσε να σηματοδοτήσει ότι το χρήμα θα ρέει και ότι οι κυβερνήσεις και οι επενδυτές θα μπορούσαν να αρχίσουν να σχεδιάζουν, υποστηρίζει ο Zsolt Darvas του Bruegel, ενός κέντρου μελετών με έδρα τις Βρυξέλλες. Τελικά οι οικονομολόγοι χάρηκαν που τα χρήματα δαπανήθηκαν αργά: διαφορετικά, πέρυσι, θα μπορούσαν να είχαν τροφοδοτήσει τον πληθωρισμό. Ωστόσο, ως εργαλείο ανάκαμψης, το ταμείο έκανε μικρή διαφορά.

Αλλά τι έγινε με τον πράσινο και ψηφιακό μετασχηματισμό της ευρωπαϊκής οικονομίας; Οι μεγαλύτεροι αποδέκτες έλαβαν τεράστια ποσά. (Οι πλουσιότερες χώρες έλαβαν ελάχιστα και θα καταλήξουν να πληρώνουν δυσανάλογα το χρέος). Η κυβέρνηση της Ελλάδας που είχε μεταρρυθμιστικό πνεύμα είχε ήδη συστήσει μια επιτροπή με επικεφαλής τον Sir Χριστόφορο Πισσαρίδη, νομπελίστα οικονομολόγο, για να χρησιμοποιήσει τα χρήματα για να κάνει μεγάλες αλλαγές. Κάποια από αυτά έχουν αποτέλεσμα. Τα σχέδια για την ψηφιοποίηση της δημόσιας διοίκησης και την εγκατάσταση ηλιακών συλλεκτών έγιναν πιο φιλόδοξα. Η εποπτεία από την επιτροπή απέτρεψε τους πιο κατάφωρους «λευκούς ελέφαντες», όπως η πρόταση της Ιταλίας να κατασκευάσει ένα γήπεδο ποδοσφαίρου. Από εδώ και στο εξής, αυτή η προσέγγιση με βάση τις επιδόσεις μπορεί κάλλιστα να εφαρμοστεί στις περισσότερες δαπάνες της ΕΕ.

Παρόλα αυτά, υπάρχουν προβλήματα. Η ΕΕ χρηματοδότησε κάποια και κάποια «σκουπίδια»:

Η Ιταλία συγχρηματοδότησε τις γελοιωδώς γενναιόδωρες επιδοτήσεις για την πράσινη ανακαίνιση κατοικιών με 14 δισ. ευρώ από χρήματα της ΕΕ. Επενδύσεις όπως οι παιδικοί σταθμοί χρειάζονται μόνιμο προσωπικό – το NGEU είναι εφάπαξ, οπότε η χρηματοδότηση είναι αβέβαιη. Δεδομένου ότι το μεγαλύτερο μέρος των χρημάτων δεν έχει ακόμη δαπανηθεί, η τελική ετυμηγορία θα πρέπει να περιμένει. Ωστόσο, μέχρι στιγμής τα αποτελέσματα είναι ανάμεικτα. «Ήταν πάρα πολλά χρήματα για την Ιταλία και υπήρχε πολύ λίγος χρόνος για να διασφαλιστεί ότι θα δαπανηθούν σωστά», υποστηρίζει ο Tito Boeri του Πανεπιστημίου Bocconi.

Τα κονδύλια προορίζονταν επίσης να βοηθήσουν τις χώρες να εφαρμόσουν πολιτικά δύσκολες μεταρρυθμίσεις για την τόνωση της ανάπτυξης. Αυτό είναι πιο ελπιδοφόρο. Η κυβέρνηση της Ελλάδας σκοπεύει να αναδιατάξει τις αρμοδιότητες διαφόρων επιπέδων της κυβέρνησης, του συστήματος υγείας και του χωροταξικού σχεδιασμού. Στην Ιταλία η κυβέρνηση άρχισε να μεταρρυθμίζει το βυζαντινό δικαστικό της σύστημα. Τα χρήματα αποτελούν κίνητρο για την τήρηση των συμφωνημένων μεταρρυθμίσεων, ιδιαίτερα σημαντικό σε μια χώρα που αλλάζει συχνά κυβερνήσεις. Ωστόσο, η Ιταλία αγωνίζεται να ενισχύσει το επίπεδο του ανταγωνισμού στην οικονομία της. Άλλες προσπάθειες, όπως οι μεταρρυθμίσεις του εργατικού δικαίου της Ισπανίας, ήταν λιγότερο φιλόδοξες. Η πραγματική δοκιμασία θα είναι αν η ΕΕ επιμείνει οι χώρες θα τηρήσουν τις υποσχέσεις τους.

Ο απώτερος σκοπός του NGEU ήταν να δωροδοκήσει τους απόβλητους της ΕΕ, χώρες που διοικούνται από τη λαϊκιστική ακροδεξιά. Η μυρωδιά των ζεστών δισεκατομμυρίων από τις Βρυξέλλες οδήγησε την Πολωνία και την Ουγγαρία να συμφωνήσουν απρόθυμα σε νέες εξουσίες για την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ώστε να παρακολουθεί εάν οι παραβιάσεις του κράτους δικαίου απειλούν τα οικονομικά συμφέροντα της Ένωσης. Και οι δύο χώρες πρέπει να περάσουν ορισμένα «σούπερ ορόσημα» για να πάρουν κεφάλαια. (Η απόφαση της ΕΕ τον Δεκέμβριο να αποδεσμεύσει 10 δισ. ευρώ για την Ουγγαρία δεν είχε σχέση με αυτούς τους νέους μηχανισμούς παρακολούθησης).

Οι επικριτές υποστηρίζουν ότι τα ορόσημα είναι επιφανειακά: στην Ουγγαρία δεν μπορούν να αποκαταστήσουν τη ζημιά στη δημοκρατία, ενώ στην Πολωνία μια νέα κυβέρνηση αναλαμβάνει αυτό το έργο. Όμως, για πρώτη φορά, η ΕΕ έχει οικονομική επιρροή για να αποθαρρύνει τις χώρες να παραβιάζουν το κράτος δικαίου. Τουλάχιστον, μπορεί να σταματήσει τα κεφάλαιά της να αυξάνουν την εξουσία των αυταρχικών κυβερνήσεων.

Η συνολική ετυμηγορία, λοιπόν, είναι συγκρατημένα θετική. Ορισμένοι θέλουν περισσότερα τέτοια προγράμματα. «Όποιο κι αν είναι το θέμα στην ΕΕ αυτές τις μέρες, το NGEU είναι η απάντηση», λέει ο Mujtaba Rahman της εταιρείας συμβούλων Eurasia Group. Οι Ευρωπαίοι ομοσπονδιακοί ελπίζουν ότι το συλλογικό χρέος, σύμφωνα με τα λόγια του Hamilton, «θα είναι για εμάς μια εθνική ευλογία – θα ισχυροποιήσει την ένωσή μας». Ωστόσο, ένας άλλος Hamilton παρέχει καλύτερη καθοδήγηση. Ένας κύκλος Hamilton στα μαθηματικά είναι μια γραμμή που, αφού επισκεφθεί όλες τις κορυφές μία φορά, επιστρέφει στην αφετηρία του. Εκεί θα καταλήξει και το ταμείο ανάκαμψης. Έχοντας ξοδέψει 832 δισ. ευρώ σε 27 κράτη μέλη, η ΕΕ θα πρέπει να προβάλει εκ νέου την υπόθεση ενός μεγαλύτερου προϋπολογισμού και περισσότερης εξουσίας.

© 2023 The Economist Newspaper Limited. All rights reserved.