Κίνα: Γιατί έρχεται τώρα η σειρά της στην παγκόσμια πρωτοκαθεδρία

Η άνοδος της Κίνας και η πτώση της Αμερικής εκπλήσσουν λιγότερο αν ιδωθούν σ' ένα ευρύ ιστορικό πλαίσιο.

Στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, μελετητές και μακροϊστορικοί όπως ο Αλβιν Τόφλερ, ο Φράνσις Φουκουγιάμα και ο Πολ Κένεντι ανέπτυξαν τις λεγόμενες μεγάλες αφηγήσεις (μετα-αφηγήσεις) για να προβλέψουν τις μελλοντικές τάσεις. Κάλυψαν διάφορες πτυχές της κοινωνίας, συμπεριλαμβανομένων της ιδεολογίας, της τεχνολογίας, της θρησκείας και του πολιτισμού (στη φωτογραφία του Reuters/Thomas Peter, επάνω, χορευτές στο Εθνικό Στάδιο του Πεκίνου κατά τη διάρκεια παράστασης για τον εορτασμό των 100 χρόνων από την ίδρυση του Κομμουνιστικού Κόμματος Κίνας).

Οι μακροϊστορικοί χρησιμοποίησαν αυτά τα μοντέλα για να προβλέψουν σημαντικές ιστορικές αλλαγές στα οικονομικά, στις σχέσεις εξουσίας και στη γεωπολιτική. Περιέργως, κανένας τους δεν προέβλεψε ότι η Κίνα θ’ αμφισβητούσε την παγκόσμια κυριαρχία των ΗΠΑ, γράφει σε ανάλυσή του ο Jan Krikke.

Στα τέλη του 20ου αιώνα, οι μετα-αφηγήσεις έπεσαν σε δυσμένεια. Οι μεταμοντερνιστές υποστήριξαν ότι οι μετα-θεωρίες παραβλέπουν τις διαφορές μεταξύ των πολιτισμών. Με το να μην αναγνωρίζουν διαφορετικές πολιτιστικές προοπτικές, οι μικροϊστορίες έτειναν να αρθρώνουν μια ευρωκεντρική άποψη του κόσμου.

Η ανάδειξη της Κίνας ως παγκόσμιας δύναμης δεν προκαλεί έκπληξη όταν τη δούμε σ’ ένα ιστορικό πλαίσιο. Για μεγάλο μέρος της καταγεγραμμένης ιστορίας, συμπεριλαμβανομένης της περιόδου της αποικιοκρατίας, η Κίνα ήταν η μεγαλύτερη οικονομία στον κόσμο, ανταγωνιστική μόνο από την Ινδία. Μόλις στα τέλη του 19ου αιώνα οι ΗΠΑ κατέλαβαν την πρώτη θέση.

Αλλά λίγοι ειδικοί θα μπορούσαν να προβλέψουν την ταχύτητα με την οποία εκσυγχρονίστηκε η Κίνα. Η Δύση χρειάστηκε δύο αιώνες για να βιομηχανοποιηθεί, η Κίνα το κατάφερε σε λιγότερο από 50 χρόνια. Στην πορεία, έγινε το εργοστάσιο του κόσμου και μια αράχνη στον ιστό της παγκόσμιας αλυσίδας εφοδιασμού. Βάλτε λουκέτο στην Κίνα και μεγάλο μέρος του κόσμου θ’ ακινητοποιηθεί.

«Ιστορικό αναπόφευκτο»

Τα τελευταία χρόνια, έχει μετατραπεί από έναν κατασκευαστή φθηνών χαμηλού κόστους ειδών οικιακής χρήσης σ’ έναν προηγμένο παραγωγό ηλεκτρονικών προϊόντων και πράσινης τεχνολογίας. Το φτηνό εργατικό δυναμικό έχει αντικατασταθεί από ρομπότ και τεχνητή νοημοσύνη. Ενα νέο εργοστάσιο για την Xiaomi, αρχικά κατασκευαστή smartphone, παράγει ένα νέο ηλεκτρικό αυτοκίνητο κάθε 76 δευτερόλεπτα ή 40 την ώρα, χωρίς να το αγγίζει ανθρώπινο χέρι.

Ο βρετανός συγγραφέας Μάρτιν Ζακς εξιστόρησε τον εκσυγχρονισμό της Κίνας στο διεθνές best seller του «When China Rules the World: The End of the Western World and the Birth of a New Global Order» (Οταν η Κίνα κυβερνά τον κόσμο: Το τέλος του δυτικού κόσμου και η γέννηση μιας νέας παγκόσμιας τάξης).

Ο Ζακς προέβλεψε ότι η μελλοντική οικονομική δύναμη της Κίνας θα άλλαζε δραστικά το παγκόσμιο πολιτικό και πολιτιστικό τοπίο, η πρώτη τέτοια αλλαγή εδώ και 500 χρόνια.

Υποστήριξε, επίσης, ότι η επανεμφάνισή της ως σημαντική οικονομική, πολιτική και πολιτιστική δύναμη αποτελεί ιστορικό αναπόφευκτο που απαιτεί μια αναπροσαρμογή στη δυτική άποψη του κόσμου.

Γράφει: «Επικρατεί μια υπόθεση στο δυτικό κυρίαρχο ρεύμα ότι μόνο ένας τρόπος υπάρχει για να είσαι σύγχρονος, υιοθετώντας, δηλαδή, δυτικού τύπου θεσμούς, αξίες, έθιμα και πεποιθήσεις, όπως το κράτος δικαίου, η ελεύθερη αγορά και οι δημοκρατικοί κανόνες.

«Ετοιμοι να τους φάνε το δείπνο»

«Αυτή, θα μπορούσε να προσθέσει κανείς, είναι μια στάση την οποία κρατούν συνήθως λαοί και πολιτισμοί που θεωρούν τους εαυτούς τους πιο ανεπτυγμένους και πιο «πολιτισμένους» από άλλους: ότι για να προοδεύσουν όσοι βρίσκονται χαμηλότερα στην αναπτυξιακή κλίμακα θα πρέπει να μοιάσουν περισσότερο σ’ αυτούς που βρίσκονται πιο ψηλά».

Ο Ζακς αναφέρθηκε στον Φουκουγιάμα, ο οποίος προέβλεψε ότι ο κόσμος μετά τον Ψυχρό Πόλεμο θα βασιζόταν σε μια νέα οικουμενικότητα που θα ενσωμάτωνε τις δυτικές αρχές της ελεύθερης αγοράς και της δημοκρατίας.

Στην εργασία του «The End of History» (Το Τέλος της Ιστορίας) το 1992, υποστήριξε ότι η δυτική φιλελεύθερη δημοκρατία είχε κερδίσει και όλες οι χώρες στον κόσμο, συμπεριλαμβανομένης της Κίνας, θ’ ασπάζονταν τελικά τη δυτική φιλελεύθερη δημοκρατία.

Γράφοντας το 1992, ο Φουκουγιάμα δεν προέβλεψε την εκκολαπτόμενη κρίση στις δυτικές δημοκρατίες, τη μερική αποβιομηχάνιση της Δύσης, την αυξανόμενη συγκέντρωση πλούτου ή την εκλογή του αντιφιλελεύθερου Ντόναλντ Τραμπ και την ατζέντα του «Πρώτα η Αμερική».

Ο Τραμπ ξεκίνησε έναν εμπορικό πόλεμο με την Κίνα που εντάθηκε από τον διάδοχό του Τζο Μπάιντεν. Τα φθηνά κινεζικά προϊόντα ωφέλησαν τους αμερικανούς καταναλωτές, αλλά είχαν κόστος: την απώλεια εκατομμυρίων θέσεων εργασίας και την αποβιομηχάνιση μεγάλων πόλεων στο εσωτερικό των ΗΠΑ.

Η εμπορική σύγκρουση μεταξύ Δύσης και Κίνας αποτελεί μια επανάληψη σε μεγαλύτερη κλίμακα της εμπορικής σύγκρουσης με την Ιαπωνία, η οποία τη δεκαετία του ’80 αποδεκάτισε τη δυτική βιομηχανία αυτοκινήτων και ηλεκτρονικών ειδών ευρείας κατανάλωσης. Οταν ήταν πολύ αργά, η Δύση συνειδητοποίησε ότι η Ιαπωνία τής είχε φάει το μεσημεριανό. Οι Κινέζοι είναι πλέον έτοιμοι να τους φάνε το δείπνο.

Εργάτες και Εμποροι

Το 2001, ο πρόεδρος των ΗΠΑ Μπιλ Κλίντον έδωσε το πράσινο φως για την ένταξη της Κίνας στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου (ΠΟΕ), τον οργανισμό υπό την ηγεσία των ΗΠΑ που ρυθμίζει το παγκόσμιο εμπόριο.

Σε αντάλλαγμα για την ένταξη, η Κίνα συμφώνησε να μειώσει τους δασμούς σε μη γεωργικά προϊόντα και να πάρει πολλά μέτρα για το άνοιγμα της χρηματοπιστωτικής αγοράς της, που αφορούσαν μεταξύ άλλων τους κλάδους των ασφαλειών ζωής και των κινητών αξιών.

Η κυβέρνηση των ΗΠΑ σκέφτηκε ότι η Κίνα θα γινόταν πολιτικά πιο φιλελεύθερη εάν απελευθερωνόταν η οικονομία της. Το «Τέλος της Ιστορίας» του Φουκουγιάμα φάνηκε να προσδίδει αξιοπιστία σ’ αυτή τη θεωρία.

Οπως αποδείχθηκε, η Κίνα απελευθερώθηκε οικονομικά αλλά όχι πολιτικά. Το Πεκίνο θέλησε να διατηρήσει ένα τείχος προστασίας μεταξύ της κινεζικής κυβέρνησης και των επιχειρήσεων. Ο αμερικανός μοντερνιστής Larry Taub, συγγραφέας του «The Spiritual Imperative» (Η Πνευματική Επιταγή), πλαισίωσε τη διαμάχη μεταξύ Κίνας και Δύσης με όρους Εργάτη και Εμπόρου, αρχέτυπα που δανείστηκε από την ινδική φιλοσοφία.

Ο Εργάτης και ο Εμπορος, μαζί με τον Μελετητή και τον Προστάτη, είναι τέσσερις γενικές κατηγορίες που αποτελούν τη βάση των κοινωνιών. Τα ινδικά «κοινωνικο-ψυχολογικά» αρχέτυπα εμφανίστηκαν μετά τη μετάβαση των ανθρώπων από τη νομαδική ζωή των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών στις κοινότητες και τις πόλεις. Κάθε αρχέτυπο καλύπτει έναν ζωτικό ρόλο σε μια κοινότητα – παραγωγή, εμπόριο, διδασκαλία και προστασία.

Σε διαρκή διαμάχη

Τα τέσσερα αρχέτυπα έχουν διαφορετικά ψυχολογικά προφίλ και διαφορετικές κοσμοθεωρίες. Οι εργαζόμενοι, στο μοντέλο του Taub, όλοι όσοι εργάζονται με μεροκάματο ή μισθό, εκτιμούν την ασφάλεια, τη σταθερότητα και την αλληλεγγύη. Είναι ακόλουθοι, όχι ηγέτες. Οι έμποροι εκτιμούν τις ευκαιρίες, την καινοτομία και την ελευθερία. Η παραγωγή πλούτου είναι το πρωταρχικό μέλημά τους.

Στην ινδική φιλοσοφία, τα τέσσερα αρχέτυπα βρίσκονται σε διαρκή διαμάχη, προσπαθώντας το ένα να υπερνικήσει το άλλο.

Οι Ινδοί χρησιμοποίησαν αστρονομικά χρονικά πλαίσια διάρκειας εκατομμυρίων ετών, αλλά ο Taub υποστηρίζει ότι τα τέσσερα αρχέτυπα μπορούν να εξηγήσουν την πραγματική ιστορία καθώς επίσης το παρόν και το μέλλον.

Στο μοντέλο του, η τρέχουσα σύγκρουση μεταξύ της Δύσης και της Κίνας συνιστά μια διαμάχη μεταξύ της κοσμοθεωρίας του Εργάτη και του Εμπόρου. Το ψυχολογικό προφίλ της Κίνας μοιάζει περισσότερο με το αρχέτυπο του Εργάτη και η Δύση, ειδικά οι ΗΠΑ, συσχετίζεται στενότερα με το αρχέτυπο του Εμπόρου.

Νεοφιλελευθερισμός

Ο Taub υποστήριξε ότι η σύγκρουση μεταξύ του Εργάτη και του Εμπόρου ξεκίνησε τον 19ο αιώνα, ως αντίδραση στη Βιομηχανική Επανάσταση. Οι εργαζόμενοι ζήτησαν καλύτερες συνθήκες εργασίας από τους εμπόρους. Ο κομμουνισμός και ο σοσιαλισμός αναδύθηκαν και ένωσαν τους εργάτες προκειμένου ν’ αγωνιστούν για τα δικαιώματά τους.

Μέχρι τη δεκαετία του 1960, οι Εργάτες είχαν αποκομίσει τεράστια κέρδη, μεταξύ των οποίων μια πενθήμερη εβδομάδα εργασίας και ένα δίχτυ κοινωνικής ασφάλειας, συμπεριλαμβανομένων της υγειονομικής περίθαλψης και των συντάξεων. Τα εργατικά συνδικάτα είχαν γίνει ισχυροί θεσμοί που μπορούσαν να επηρεάσουν την κυβερνητική πολιτική.

Μια οπισθοδρόμηση σημειώθηκε τη δεκαετία του 1970, με την εμφάνιση του νεοφιλελευθερισμού. Αυτή η αντιδραστική υβριδική ιδεολογία υποστήριζε μεταρρυθμίσεις προσανατολισμένες στην αγορά, όπως η απελευθέρωση των κεφαλαιαγορών και η ιδιωτικοποίηση των κρατικών βιομηχανιών.

Επρόκειτο για την επιβολή μιας αναχρονιστικής εν μέρει επιστροφής στις συνθήκες ελεύθερου χωρίς κανόνες ανταγωνισμού για όλους που επικρατούσαν τον 19ο αιώνα. Με την υποστήριξη των Εμπόρων, η νεοφιλελεύθερη ατζέντα εξαπλώθηκε σταδιακά στην πολιτική.

«Δεν ωφέλησε τις ΗΠΑ»

Τη δεκαετία του ’80, οι νεοσυντηρητικοί Ρόναλντ Ρίγκαν και Μάργκαρετ Θάτσερ αγκάλιασαν τη νεοφιλελεύθερη ατζέντα, ακολουθούμενοι την επόμενη του ’90 από τον «αριστερό» Μπιλ Κλίντον και τον Τόνι Μπλερ. Πούλησαν τον νεοφιλελευθερισμό στους ανεπαρκώς ενημερωμένους υποστηρικτές τους ως τον «Τρίτο Δρόμο».

Σύντομα, έγινε σαφές ότι ο νεοφιλελευθερισμός δεν ωφέλησε τις ΗΠΑ ως χώρα. Η συγκέντρωση πλούτου επέστρεψε στα επίπεδα του 19ου αιώνα και εκατομμύρια Αμερικανοί εγκατέλειψαν τη μεσαία τάξη. Το 1970, οι ΗΠΑ ήταν ο μεγαλύτερος πιστωτής στον κόσμο. Σήμερα είναι ο μεγαλύτερος οφειλέτης ενώ η Κίνα έγινε ο μεγαλύτερος πιστωτής τους.

Η αντιστροφή ρόλου των ΗΠΑ και της Κίνας υποδηλώνει ότι οι επικρατούσες δυτικές ιδεολογίες δεν αποτελούν πλέον χρήσιμο οδηγό για την κατανόηση των παγκόσμιων αλλαγών. Οι ιδεολογίες αναπτύχθηκαν ως αντίδραση στις κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές.

Ο κομμουνισμός ήταν μια εργατική αντίδραση στην κυριαρχούμενη από τους εμπόρους ιμπεριαλιστική εποχή της αποικιοκρατίας. Απετέλεσε το κοσμικό ισοδύναμο μιας θεολογίας της απελευθέρωσης.

Κατά ειρωνικό τρόπο, ο ορθόδοξος κομμουνισμός κατέστη μη βιώσιμος επειδή παραγκώνισε τους Εμπόρους. Ο νεοφιλελευθερισμός αποτυγχάνει γιατί παραγκωνίζει τον Εργάτη. Οπως σημείωσαν οι ινδοί σοφοί χιλιετίες νωρίτερα και τα τέσσερα αρχέτυπα απαιτούνται για μια πλήρως λειτουργική κοινωνία.

Αρκεί να πιάνει το ποντίκι

Με τις μεταρρυθμίσεις που ξεκίνησαν από τον κινέζο ηγέτη Ντενγκ Σιαοπίνγκ τη δεκαετία του 1970, η Κίνα επανένταξε τους Εμπόρους στην κοινωνία, χωρίς να τους επιτρέψει να κατακτήσουν το πολιτικό σύστημα. Οταν ο διάσημος δισεκατομμυριούχος Τζακ Μα, ιδρυτής της Alibaba, θεώρησε ότι απέκτησε μεγαλύτερη εξουσία από εκείνη που του αναλογούσε, η κυβέρνηση τον έβαλε στη θέση του.

Οι κινέζοι ηγέτες συνεχίζουν να μιλούν για την κομμουνιστική ιδεολογία, αλλά η χώρα έχει περάσει στη μετα-ιδεολογική εποχή. Ο πραγματισμός έχει επιστρέψει ως κατευθυντήρια αρχή. Οπως παρατήρησε ο Ντενγκ, δεν έχει σημασία αν μια γάτα είναι μαύρη ή λευκή, αρκεί να πιάνει το ποντίκι.

Σήμερα, η Κίνα εξετάζει τη δική της πλούσια πολιτιστική και κοινωνική ιστορία για να βρει έναν δρόμο προς τα εμπρός πέρα από την πολιτική ιδεολογία. Αυτό δεν σημαίνει ότι έπαψε ποτέ να είναι κινέζικη. Σε όλη την επαναστατική φάση του κομμουνισμού, ακόμη και κατά τη διάρκεια του βανδαλισμού της Πολιτιστικής Επανάστασης με γνώμονα την ιδεολογία, παρέμεινε στην καρδιά μια χώρα του Κομφουκιανισμού.

Ο Κομφουκιανισμός είναι θεμελιώδης για την κινεζική συνείδηση. Είναι αυτός που την ξεχωρίζει από την Ινδία. Βασίστηκε, με τη σειρά του, στην αντίληψη του Τάο και ενέπνευσε την ανάπτυξη ενός βασικού χαρακτηριστικού της κινεζικής κοινωνίας: την έννοια της αμοιβαιότητας.

Ο Κομφούκιος στήριξε την κοινωνική του κατασκευή στο Ι – Τσινγκ,  τη «Βίβλο» του συστήματος γιν – γιανγκ. Το I Τσίνγκ βασίζεται στα Οκτώ Τρίγραμμα, σύνθετα σύμβολα γιν-γιανγκ που υποδηλώνουν οκτώ φυσικά φαινόμενα. Στην κινεζική κοσμολογία, η αλληλεπίδραση των Οκτώ Τριγραμμάτων διαμόρφωσε τον φυσικό κόσμο.

Επέκτεινε, επίσης, τις ιδιότητες που δόθηκαν στα Οκτώ Τρίγραμμα, προσθέτοντας τα οκτώ μέλη μιας πυρηνικής οικογένειας. Αυτό συνέδεσε την κοινωνική δομή της Κίνας με τη θεμελιώδη αρχή του γιν-γιανγκ της φύσης.

Η έννοια της αμοιβαιότητας

Ο πατέρας είναι γιανγκ, η μητέρα είναι γιν και τα παιδιά ένας συνδυασμός γιν και γιανγκ. Το σύστημα γιν-γιανγκ έχει μια ιεραρχική διάσταση, αλλά στο κοινωνικό πλαίσιο, αυτή η ιεραρχία είναι περιστασιακή. Ενας άντρας είναι γιανγκ για τη γυναίκα του, αλλά γιν για το αφεντικό του, ακόμα κι αν το αφεντικό είναι θηλυκό.