Παλεύοντας για την πολιτιστική ταυτότητα της Ευρώπης

Μία από τις πολλές απόκρυφες ιστορίες για τον Ουίνστον Τσόρτσιλ έλαβε χώρα αμέσως μετά την ανάληψη του πρωθυπουργού της Μεγάλης Βρετανίας, καθώς ο Blitzkrieg μαίνεται ακόμη στη Γαλλία και η έκβαση του πολέμου για τις συμμαχικές δυνάμεις φαινόταν στην καλύτερη περίπτωση αβέβαιη. Απομονωμένος στην πεποίθησή του ότι η Βρετανία θα απωθούσε τους Ναζί και τελικά θα επικρατούσε, ο Τσόρτσιλ προήδρευσε σε μια απείθαρχη συνεδρίαση του Υπουργικού Συμβουλίου, όπου του συμβούλεψαν να μετεγκαταστήσει τα βρετανικά περιουσιακά στοιχεία σε ασφαλέστερες τοποθεσίες στην τεράστια αυτοκρατορία: τα υπουργεία στην Αυστραλία, ο μονάρχης και η οικογένειά του στον Καναδά , το θησαυροφυλάκιο στην Καραϊβική…

Ο Τσόρτσιλ τα αρνήθηκε όλα, ήρεμα αλλά αποφασιστικά. Μέχρι που, δηλαδή, κάποιος πρότεινε να εκκενώσουν τουλάχιστον τα μουσεία και να μεταφέρουν τα πολύτιμα έργα τέχνης στον Καναδά. Χτύπησε τη γροθιά του στο τραπέζι: «Τότε για τι θα πολεμούσαμε;» ρώτησε.

Ο Ολλανδο-ιταλός συγγραφέας Ilja Leonard Pfeiffer θυμήθηκε αυτή την ιστορία κατά τη διάρκεια του συνεδρίου με θέμα «Culture, Heritage and Identity in Europe», το οποίο οργάνωσα τον Απρίλιο ως πρόεδρος του Συμβουλίου Πολιτισμού της ΕΕ. Και όσο ιστορικά αμφίβολο κι αν είναι το παραμύθι, το γεγονός ότι το ξαναλέμε ξανά και ξανά για να πείσουμε τους εαυτούς μας για την αξία και την αξία του πολιτισμού, μιλάει από μόνο του.

Στο τέλος της ημέρας, όταν έχουν διατυπωθεί όλα τα οικονομικά, τεχνοκρατικά και πολιτικά επιχειρήματα για την ευρωπαϊκή οικοδόμηση, αναρωτιόμαστε: Όταν έρχεται η ώθηση, είναι αυτό για το οποίο θα αγωνιστούμε; Η απάντηση είναι μάλλον όχι.

Ακόμη και ο αείμνηστος Ζακ Ντελόρ, πρώην πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και μεγάλος υπέρμαχος της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, σημείωσε ότι δεν ερωτεύεται κανείς μια εσωτερική αγορά, ένα σύμβολο του ευρώ ή οποιοδήποτε άλλο νομοσχέδιο. Πρέπει να υπάρχει κάτι περισσότερο — κάτι που μας ενώνει όλους, όσο διαφορετικοί κι αν είναι οι λαοί της ηπείρου. Και όλοι γνωρίζουμε ότι υπάρχει.

Ως οικονομική και πολιτική δομή, η ΕΕ χτίστηκε πάνω σε μάλλον τεχνοκρατικά θεμέλια. Και παρόλο που είναι εξαιρετικά αποτελεσματικές στην εκτέλεσή τους, οι πολιτικές της ΕΕ δεν φαίνεται να προκαλούν ποτέ μεγάλο ενθουσιασμό από τα εκατομμύρια των δικαιούχων τους. Αντίθετα, το μπλοκ μπορεί να ελπίζει σε λαϊκή απάθεια στην καλύτερη περίπτωση, σε καθαρή εχθρότητα στη χειρότερη. Κι όμως, η πλειοψηφία των Ευρωπαίων αυτοπροσδιορίζεται ως ακριβώς αυτό: Ευρωπαίοι.

Υπάρχει μια ευρωπαϊκή ταυτότητα που ξεπερνά τα σύνορα. Μια ταυτότητα που εκφράζεται σε εκατοντάδες διαφορετικούς πολιτισμούς, που ξεπερνά τα όρια του χρόνου και του χώρου και συνδέει κάθε Ευρωπαίο — από την Ιρλανδία και τα βρετανικά νησιά μέχρι τα χαρακώματα της Ουκρανίας, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.

Η Ευρώπη δεν είναι απλώς το τυχαίο αποτέλεσμα μιας αλυσίδας ιστορικών συμπτώσεων. Πιστεύω ακράδαντα ότι κάτω από το ευρωπαϊκό ιδεώδες κρύβεται ένα μεταπολιτισμικό πλαίσιο, το οποίο προέκυψε από τρεις θεμελιώδεις παραδόσεις που, με την πάροδο του χρόνου, οδήγησαν σε αυτό που σήμερα ονομάζουμε ευρωπαϊκό πολιτισμό.

Το πρώτο είναι η γέννηση της πολιτικής μας σκέψης στην Αρχαία Ελλάδα — ιδιαίτερα η αντίληψη της δημοκρατίας στην Αθήνα. Η ιδέα ότι κάθε πολίτης έχει το δικαίωμα να πει τη γνώμη του, να ψηφίσει και να αναλάβει καθήκοντα προήλθε από αυτή τη μεγαλειώδη παλιά πόλη. Και γενιές πολιτικών στοχαστών έχουν στραφεί στην Αθήνα ως έμπνευση για τη δημοκρατία ως εξουσία του λαού, από τον λαό, για το λαό.

Ωστόσο, η αθηναϊκή δημοκρατία ήταν θεμελιωδώς ελαττωματική. Η κυριαρχία από ανεξέλεγκτη λαϊκή γνώμη είχε ως αποτέλεσμα την πόλωση, τη δημαγωγία και την πολιτική αστάθεια που, με τη σειρά της, οδήγησε στη φθορά της δημοκρατίας και τελικά στην τυραννία.

Αυτό με φέρνει στη δεύτερη παράδοση της ρωμαϊκής πολιτείας. Η Ρώμη δεν ήταν ποτέ δημοκρατία — ούτε με την αθηναϊκή έννοια ούτε με τη σύγχρονη κατανόηση της έννοιας. Αλλά για μεγάλο μέρος της ιστορίας του δεν ήταν το ολιγαρχικό καθεστώς που καταλαβαίνουμε ότι είναι. Οι λαϊκές τάξεις ήταν μια μεγάλη πολιτική δύναμη και έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη διαδικασία λήψης αποφάσεων των Ρωμαίων σε πολλές περιπτώσεις. Ωστόσο, κρατήθηκαν υπό έλεγχο από ένα σύνθετο σύνολο κανόνων που διασφάλιζαν ότι το κράτος δεν θα διαλυόταν από ιδιωτικό πολιτικό συμφέρον. Η ρωμαϊκή σκέψη για την ιθαγένεια, την κοινότητα και την ελευθερία — όσο στενή κι αν είναι η εφαρμογή της — μας έφερε το κράτος δικαίου που θεωρούμε ιερό σήμερα.

Και αυτό οδηγεί στην αξία και την αξιοπρέπεια κάθε ανθρώπου ξεχωριστά, την οποία οφείλουμε σε μια τρίτη θεμελιώδη παράδοση: την ιουδαιοχριστιανική κληρονομιά. Τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματά μας έχουν γίνει τόσο αυτονόητα και προφανή που έχουμε ξεχάσει πόσο επαναστατικά ήταν. Η σύγχρονη κατανόησή μας για την ηθική, και η κωδικοποίησή της ως παγκόσμια ανθρώπινα δικαιώματα, αναπτύχθηκε από διδασκαλίες όπως οι πράοι θα κληρονομήσουν τη Γη, γυρίζοντας το άλλο μάγουλο και αγαπώντας τον πλησίον σου.