Γιατί η Ευρώπη κινείται προς τα δεξιά

Στις φετινές εκλογές για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο σημειώθηκε στροφή προς τα δεξιά, αλλά η επίδραση που θα έχει αυτό στις πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης μπορεί να είναι λιγότερο σημαντική από την επίδρασή στην εσωτερική πολιτική των επιμέρους κρατών μελών της.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα: Ο Γάλλος πρόεδρος Εμανουέλ Μακρόν προκήρυξε πρόωρες βουλευτικές εκλογές στη χώρα του, και το διαβόητο ακροδεξιό γερμανικό κόμμα AfD κέρδισε περισσότερες έδρες από ό,τι οι Σοσιαλδημοκράτες του Γερμανού καγκελάριου Όλαφ Σολτς.

Η μετατόπιση προς τα δεξιά δεν αποτελεί τόσο μεγάλη έκπληξη αν παρακολουθήσει κανείς στενά την ευρωπαϊκή πολιτική. Αν μη τι άλλο, τα αποτελέσματα των εκλογών αναδεικνύουν ότι η μετατόπιση προς τα δεξιά συνεχίζεται για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα – και με πιο σύνθετους τρόπους – από ό,τι μπορεί να καταδειχθεί από μερικά γνωστά ακραία κόμματα που κερδίζουν έδρες στο Κοινοβούλιο.

Οι Ευρωπαίοι ψήφισαν περισσότερους δεξιούς πολιτικούς στη Γερμανία, τη Γαλλία, τις Κάτω Χώρες, την Ισπανία και την Ιταλία. Όμως, μέρος της ώθησης προς τα δεξιά οφείλεται επίσης σε κεντρώους πολιτικούς που κινούνται πιο δεξιά, ιδίως όσον αφορά το μεταναστευτικό, λειτουργώντας με την παραδοχή ότι η μετανάστευση αποτελεί μεγάλη ανησυχία για τους ψηφοφόρους και ότι η υπόσχεση σκληρότερων πολιτικών θα βοηθούσε το κέντρο να διατηρήσει την εξουσία.

Άλλα σημαντικά ζητήματα ήταν η οικονομία, το κόστος ζωής, η άμυνα και το περιβάλλον. Η δεξιά ήταν ιδιαίτερα ικανή να κεφαλαιοποιήσει τις περιβαλλοντικές πολιτικές λόγω των μεγάλης κλίμακας διαμαρτυριών των Ευρωπαίων αγροτών, ιδίως στη Γαλλία και τη Γερμανία, για τις οικονομικές επιπτώσεις των πολιτικών της ΕΕ για την κλιματική αλλαγή.

Στις εκλογές του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, τα κόμματα των επιμέρους χωρών εντάσσονται σε μία από εννέα διαφορετικές γενικές ομάδες, δύο από τις οποίες συνδέονται οριστικά με τη Δεξιά: η Ταυτότητα και Δημοκρατία (ID) και οι Ευρωπαίοι Συντηρητικοί και Μεταρρυθμιστές (ECR). Με τα αποτελέσματα τώρα και για τα 27 κράτη μέλη, τα δύο αυτά κόμματα μαζί κατέχουν 131 από τις 720 έδρες, μια αύξηση κατά 15 έδρες από τις προηγούμενες εκλογές, ενώ άλλα μη συνδεδεμένα κόμματα, συμπεριλαμβανομένου του ακροδεξιού Fidesz, θα κατέχουν 100 έδρες. Η κεντρώα ομάδα Renew Europe (Ανανέωση της Ευρώπης) – το κόμμα του Γάλλου προέδρου Εμανουέλ Μακρόν – έχασε εντυπωσιακά 23 έδρες, ενώ οι πιο αριστεροί Πράσινοι/Ευρωπαϊκή Ελεύθερη Συμμαχία έχασαν 19.

Τα κεντρώα κόμματα, οι κεντροαριστεροί Σοσιαλιστές και Δημοκράτες (S&D), που έχασαν τέσσερις έδρες, και το κεντροδεξιό Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα (ΕΛΚ) εξακολουθούν να έχουν τον μεγαλύτερο αριθμό εδρών- σε συνδυασμό με την Ανανέωση, το κέντρο εξακολουθεί να κατέχει την πλειοψηφία των εδρών. Αλλά η άνοδος των ακροδεξιών ομάδων σημαίνει ότι θα μπορούσαν να έχουν μεγαλύτερη επιρροή από ποτέ σε πράγματα όπως ο προϋπολογισμός της ΕΕ και η αμυντική πολιτική.

Η άνοδος της Δεξιάς στην Ευρώπη είναι σίγουρα ανάλογη με τις αυξανόμενες αυταρχικές και μη δημοκρατικές τάσεις σε όλο τον κόσμο. Και η Δεξιά χτίζεται προς αυτή τη στιγμή τα τελευταία 15 χρόνια: Τα δεξιά κόμματα κερδίζουν σταθερά επιρροή στην Ευρώπη από τότε που ξεκίνησε το AfD το 2013, και η Μαρίν Λεπέν από τη Γαλλία ανέλαβε την ηγεσία του Εθνικού Συναγερμού (πρώην Εθνικό Μέτωπο) το 2011, μετριάζοντας τις πιο βλαβερές και μισητές ιδεολογίες του κόμματος, ιδίως σχετικά με τη μετανάστευση, για να το κάνει πιο εύπεπτο.

Για δεκαετίες μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, αν και υπήρχαν δεξιά κόμματα, ήταν αρκετά περιθωριακά και συνδέονταν βαθιά με τον φασισμό και τον ναζισμό. Ειδικά την τελευταία δεκαετία, όμως, καθώς εκείνη η εποχή απομακρύνεται όλο και περισσότερο και η Ευρώπη αντιμετωπίζει πολλαπλές επικαλυπτόμενες κρίσεις, συμπεριλαμβανομένης της αποτυχίας του μεταναστευτικού της συστήματος και της πανδημίας του COVID-19, αυτό δημιούργησε χώρο για αυτά τα κόμματα να εδραιωθούν – και, με την πάροδο του χρόνου, να εξομαλυνθούν μέσα στις κοινωνίες τους.

«Κάνουν τα πάντα για να γίνουν πιο αποδεκτά ώστε να έχουν ένα ευρύτερο σύνολο ψηφοφόρων, γιατί αυτό είναι το μυστικό για να κερδίσουν», δήλωσε στο Vox ο Patrick Chamorel, ο οποίος ερευνά τον λαϊκισμό, τα πολιτικά κινήματα και τα ρήγματα στις δυτικές δημοκρατίες στο Κέντρο Stanford στην Ουάσινγκτον.

Αλλά είναι επίσης σημαντικό να θυμόμαστε ότι οι εκλογές είναι συχνά απόρριψη του κατεστημένου, ειδικά όταν οι άνθρωποι παλεύουν με τα καθημερινά έξοδα διαβίωσης- ο πληθωρισμός παραμένει αυξημένος, ειδικά σε χώρες όπως η Αυστρία, και οι κυρώσεις για τα ρωσικά καύσιμα έχουν ανεβάσει το κόστος της ενέργειας. Αυτό σημαίνει ότι αυτές οι εκλογές δεν αφορούσαν μόνο τον εναγκαλισμό της Δεξιάς, αλλά και τους ψηφοφόρους που ήθελαν να αποδοκιμάσουν κεντρώες και αριστερές πολιτικές που θεωρούσαν ότι δεν λειτουργούσαν για αυτούς.

Οι εκλογές ακολούθησαν αυτόν τον κανόνα: ακροδεξιές ομάδες όπως το ID και το ECR κέρδισαν μεγαλύτερο αριθμό εδρών από ό,τι στις προηγούμενες εκλογές πριν από πέντε χρόνια. Αλλά και τα κόμματα της Αριστεράς και των Πρασίνων έχασαν έδρες, και κεντρώα κόμματα όπως το ΕΛΚ – το οποίο εξακολουθεί να έχει τον μεγαλύτερο αριθμό εδρών από κάθε κόμμα – μετακινήθηκαν ιδεολογικά προς τα δεξιά με ορισμένους τρόπους, όπως στη μεταναστευτική πολιτική, για να εξυπηρετήσουν τους δεξιόστροφους ψηφοφόρους.

“Η μεταναστευτική κρίση, στον βαθμό που υπάρχει, είναι απλώς μία από τις πέντε ή έξι μεγάλες κρίσεις, που έχουν συγκλονίσει την Ευρωπαϊκή Ένωση τα τελευταία 15 χρόνια”, δήλωσε στο Vox ο Μαρκ Λέοναρντ, διευθυντής του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Εξωτερικών Σχέσεων. “Η εικόνα είναι διαφορετική από χώρα σε χώρα. Έτσι, αν κοιτάξετε χώρες όπως η Πολωνία ή η Εσθονία, ο μεγαλύτερος μοχλός είναι ο πόλεμος στην Ουκρανία. Αν κοιτάξετε τη Γερμανία, είναι η μετανάστευση. Αλλά σε μέρη όπως η Γαλλία και η Δανία, είναι η κλιματική κρίση, η οποία έχει το ευρύτερο εκλογικό σώμα. Και σε πολλές χώρες της Νότιας Ευρώπης, εξακολουθεί να είναι η οικονομική κρίση του 2008 και του 2009”.

Ως εκ τούτου, ήταν δύσκολο για οποιοδήποτε κόμμα να κάνει προεκλογική εκστρατεία για ένα θέμα, όπως έκαναν παλαιότερα πολλά κόμματα της Δεξιάς για τον ευρωσκεπτικισμό ή την αποχώρηση από την Ευρώπη. Και αυτό είναι ένα πράγμα που διαχωρίζει τη σημερινή ανερχόμενη δεξιά: δεν προσπαθεί να αποκτήσει εξουσία προκειμένου να διαλύσει την Ευρωπαϊκή Ένωση.

“Το Brexit – πολλοί Βρετανοί ψηφοφόροι το έχουν μετανιώσει, οπότε νομίζω ότι τα ακροδεξιά κόμματα δεν θέλουν να περάσουν αυτή την εμπειρία”, δήλωσε ο Chamorel. “Προτιμούν να επηρεάσουν την ΕΕ από το εσωτερικό της. Αυτό ισχύει λοιπόν για τα περισσότερα ευρωπαϊκά ακροδεξιά κόμματα, με εξαίρεση τον Βίκτορ Όρμπαν και το κόμμα του Fidesz στην Ουγγαρία”.

Ο πόλεμος στην Ουκρανία κατέστησε επίσης πολύ πιο δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι θα αποχωρήσει από την Ένωση και θα πρέπει να αντιμετωπίσει μόνη της μια απειλή όπως η Ρωσία, αν και αυτό είναι μια πιο σημαντική ανησυχία για χώρες που βρίσκονται πιο κοντά στη Ρωσία, όπως η Σουηδία και η Φινλανδία, παρά για δυτικοευρωπαϊκά έθνη όπως η Γαλλία και η Γερμανία. Αυτό σημαίνει ότι η ακροδεξιά είναι πιο πιθανό να χρησιμοποιήσει τη νέα της δύναμη για να προσπαθήσει να αναδιαμορφώσει την πολιτική της ΕΕ. Το πόση επιρροή θα έχει στην πραγματικότητα, ωστόσο, παραμένει ένα ανοιχτό ερώτημα.

Τι θα σημαίνει αυτό για την ευρωπαϊκή πολιτική;

Τα αποτελέσματα αυτά δεν σημαίνουν ότι η Δεξιά έχει ξαφνικά τον έλεγχο στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ή ότι η πολιτική πρόκειται να αλλάξει δραματικά και ξαφνικά. Αλλά είναι πιθανό να υπάρξουν αλλαγές πολιτικής με την πάροδο του χρόνου, ιδίως όσον αφορά τις πολιτικές της ΕΕ για την κλιματική αλλαγή, τη μετανάστευση και, σε κάποιο βαθμό, την άμυνα.

“Το κέντρο βάρους θα μετακινηθεί σίγουρα προς τα δεξιά, αλλά δεν έχουν πλειοψηφία- η πλειοψηφία θα παραμείνει με το είδος των κυρίαρχων κομμάτων, αλλά σε διαφορετικές πολιτικές, θα δείτε μια μετατόπιση”, δήλωσε ο Leonard. “Και νομίζω ότι αυτό θα συμβεί ιδιαίτερα στο μεταναστευτικό, στα αντι-πράσινα πράγματα, αλλά και σε ζητήματα που έχουν να κάνουν με την εθνική κυριαρχία”, μια νέα εκδοχή του ευρωσκεπτικισμού που, χωρίς να υποστηρίζει την έξοδο από την ΕΕ, επιμένει σε μεγαλύτερη αυτονομία σε τομείς όπως η άμυνα, η οικονομία και η παραμονή στην ευρωζώνη.

Ειδικότερα για το μεταναστευτικό, η Δεξιά είχε ήδη πετύχει ορισμένους από τους στόχους της, προωθώντας αυτή τη στροφή προς τα δεξιά από το κέντρο, όπως φαίνεται από τη νέα μεταναστευτική πολιτική του Κοινοβουλίου, που εγκρίθηκε τον Μάιο. Αυτή η νέα πολιτική περιλαμβάνει έναν μηχανισμό για την επιτάχυνση των υποθέσεων ασύλου, προκειμένου να απομακρύνονται ταχύτερα οι ανεπιτυχείς αιτούντες άσυλο στις χώρες καταγωγής τους, μεταξύ άλλων στοιχείων που αφορούν. Αυτός θα μπορούσε να είναι ένας χώρος όπου ορισμένα από τα ακροδεξιά κόμματα, ιδίως το AfD και ο Εθνικός Συναγερμός, θα μπορέσουν να συσπειρωθούν ιδεολογικά, και είναι πιθανό να είναι ένας χώρος όπου η Δεξιά θα προσπαθήσει να αξιοποιήσει τους νέους αριθμούς της για να θεσπίσει περαιτέρω αλλαγές στη μεταναστευτική πολιτική.

Ένας άλλος τομέας που η δεξιά θα μπορούσε να αξιοποιήσει είναι η πολιτική για το κλίμα. Όπως καταδεικνύεται από τις διαμαρτυρίες των αγροτών του περασμένου έτους, Ευρωπαίοι αγρότες πιστεύουν ότι η θέσπιση σημαντικών πολιτικών από την ΕΕ για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής έγινε χωρίς επαρκή υποστήριξη για τους μεμονωμένους αγρότες που μεταβαίνουν σε πιο ακριβές γεωργικές μεθόδους. Οι διαμαρτυρίες αυτές είδαν τους αγρότες στη Γαλλία, τη Γερμανία και το Βέλγιο να διαδηλώνουν όχι μόνο κατά των κυβερνήσεών τους αλλά και κατά των Βρυξελλών, της έδρας της εξουσίας της ΕΕ. Και αυτό το φαινόμενο, το οποίο είχε τόσο εθνική όσο και διασυνοριακή οργανωτική δύναμη, υιοθετήθηκε από δεξιά κόμματα που μπορεί να ελπίζουν ότι θα καταπολεμήσουν τις νέες πράσινες πολιτικές, αν όχι ότι θα τις ανατρέψουν.

Είναι ενδιαφέρον ότι, επειδή τα δεξιά κόμματα έχουν περισσότερο εθνικά παράπονα και πολιτικές, παρά μια ενοποιητική επιθυμία να τα βάλουν με την ΕΕ, αυτό τα καθιστά λιγότερο συνεκτικά σε έναν συλλογικό χώρο όπως το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, γεγονός που θα μπορούσε να καταστήσει πιο δύσκολο για αυτά να δημιουργήσουν συνασπισμούς και να κινηθούν ως ένα σύνολο για την εφαρμογή νέας πολιτικής. Τελικά, η έμφαση που δίνει η Δεξιά στις πολιτικές των επιμέρους χωρών καθιστά τις εκλογές της ΕΕ προάγγελο του τι θα μπορούσε να συμβεί στο εσωτερικό των κρατών μελών τα επόμενα χρόνια.

Η Γαλλία και η Γερμανία είναι ίσως τα πιο έντονα παραδείγματα αυτού. Η νίκη του Εθνικού Συναγερμού στις εκλογές είναι βαθιά ανησυχητική βραχυπρόθεσμα, καθώς η στρατηγική των πρόωρων εκλογών του Μακρόν θα μπορούσε να βάλει περισσότερους ακροδεξιούς νομοθέτες στην Εθνοσυνέλευση και να προετοιμάσει το κόμμα για μια ενδεχόμενη νίκη στις επόμενες εκλογές του 2027. Η αντιμεταναστευτική Λεπέν σημειώνει ολοένα και μεγαλύτερα ποσοστά έναντι του Μακρόν στις δύο τελευταίες εκλογικές αναμετρήσεις και η πιθανότητα να ηγηθεί της Γαλλίας η Εθνική Συμμαχία είναι πλέον πιο κοντά από ποτέ.

Το AfD είναι πλέον το δεύτερο ισχυρότερο γερμανικό κόμμα στο Κοινοβούλιο, παρά τις μαζικές διαμαρτυρίες εναντίον του νωρίτερα φέτος, την ενεργή αστυνομική έρευνα για το κόμμα και τα σκάνδαλα που συγκλόνισαν την ηγεσία του κόμματος μόλις πριν από λίγες εβδομάδες.

Ακόμη και αν τα δεξιά κόμματα δεν μπορούν να σχηματίσουν ισχυρούς συνασπισμούς στο Κοινοβούλιο, η άνοδός τους στις εκλογές δείχνει ότι υπάρχει πρόβλημα – αλλά μια στροφή προς τα δεξιά δεν είναι η απάντηση.

Πηγή: Vox