Ο Τραμπ ακόμα δεν καταλαβαίνει γιατί ο Πούτιν πολεμάει στην Ουκρανία

Ζώντας στη Μόσχα τη δεκαετία του 1990, θυμάμαι ότι παρακολουθούσα ένα σκετς στο οποίο έπαιζε μια Ρωσίδα γνωστή μου μετά το δείπνο. Στεκόταν δίπλα σε έναν μεγάλο χάρτη της πρόσφατα διαλυμένης σοβιετικής αυτοκρατορίας, χτυπούσε με ένα ραβδί τα νέα γειτονικά κράτη της Ρωσίας και μετά φώναζε: “Vot! Nashi!”, (Εδώ! Δικοί μας!), “I vot! Nashi!” (Και εδώ! Δικοί μας!), χτυπώντας με τη σειρά κάθε πρώην δημοκρατία, πριν προχωρήσει στην Αλάσκα, την Καλιφόρνια και πέρα από αυτήν.

Φυσικά, κορόιδευε τους νεοφασίστες εθνικιστές της χώρας, οι οποίοι είχαν σχηματίσει μια ομάδα με το όνομα, μαντέψτε, Nashi. Φαινόταν αστείο τότε, αλλά φαίνεται λιγότερο αστείο τώρα.

Αυτό ήταν το 1993, τη χρονιά που ο καθηγητής του Χάρβαρντ Σάμιουελ Χάντινγκτον δημοσίευσε το αμφιλεγόμενο δοκίμιό του για τις Διεθνείς Υποθέσεις, “Η σύγκρουση των πολιτισμών;”, προβλέποντας ότι ο κόσμος δεν θα υιοθετήσει τις δυτικές αξίες, αλλά αντίθετα θα διχαστεί και θα πολεμήσει κατά μήκος θρησκευτικών και πολιτισμικών γραμμών. Είχα ήδη συναντήσει εθνικιστές που πολεμούσαν με φιλορώσους αυτονομιστές στη Γεωργία και τη Μολδαβία, αλλά είχαν έρθει σε ρήξη με το Κρεμλίνο. Ωστόσο, μέχρι το 2014, ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντίμιρ Πούτιν θα υιοθετούσε τις ιδέες τους, θα προχωρούσε στην προσάρτηση της Κριμαίας και θα εισέβαλε στην Ουκρανία.

Τα κίνητρα της Ρωσίας

Οι δυτικοί ηγέτες πρέπει να κατανοήσουν καλύτερα τα κίνητρα της Ρωσίας στο λεγόμενο εγγύς εξωτερικό της, αν θέλουν να ερμηνεύσουν σωστά την προσέγγιση του Πούτιν για τον τερματισμό της σύγκρουσης στην Ουκρανία. Είμαστε εκ φύσεως “εγωιστές”, θεωρώντας ότι όλα περιστρέφονται γύρω από εμάς. Και αυτό πριν φτάσουμε στον καθαρό ναρκισσισμό του πρώην προέδρου των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ, ο οποίος και πάλι σε ένα πρόσφατο podcast επέμεινε ότι αν ήταν ακόμα στον Λευκό Οίκο τον Φεβρουάριο του 2022, ο Πούτιν δεν θα είχε εισβάλει ποτέ στην Ουκρανία, επειδή… είναι ο Τραμπ – και η Χαμάς δεν θα τολμούσε να επιτεθεί ούτε στο Ισραήλ. Η ρίζα του προβλήματος, είπε, όπως και ο Πούτιν και πάρα πολλοί άλλοι, ήταν η προκλητική απόφαση του ΝΑΤΟ να επιτρέψει την ένταξη νέων μελών από το πρώην σοβιετικό μπλοκ.

Ο Πούτιν ήταν σαφώς εξοργισμένος από την επέκταση του ΝΑΤΟ. Ωστόσο, τα σημαντικά ερωτήματα εδώ είναι το γιατί και αν η Ρωσία θα εξακολουθούσε να εισβάλλει στους γείτονές της αν δεν υπήρχε το ΝΑΤΟ. Η απάντηση στο τελευταίο μέρος είναι φυσικά ρητορική, αλλά τα περισσότερα στοιχεία δείχνουν ότι ναι θα το έκανε, επειδή αυτό δεν αφορά πρωτίστως εμάς, αλλά τη Ρωσία.

Η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης

Στη δεκαετία του 1990, οι Nashi έμοιαζαν με “δεινόσαυρους”, αλλά οι εθνικιστές της Ρωσίας είχαν δίκιο σε ένα πράγμα: η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991 σηματοδότησε μόνο την αρχή μιας αμφισβητούμενης αυτοκρατορικής κατάρρευσης, όχι το τέλος της. Η χώρα μόλις ξεκινούσε μια διαδικασία να καταλάβει τι σήμαινε να είσαι Ρώσος. Η Ρωσία δεν ήταν ποτέ πριν ένα δυτικό εθνικό κράτος. Τα νέα μετασοβιετικά σύνορα έμοιαζαν αφύσικα, και όχι μόνο σε πρώην πράκτορες της KGB όπως ο Πούτιν. Πολύ λίγοι Ρώσοι που συνάντησα τη δεκαετία του 1990 πίστευαν ότι η Ουκρανία ήταν πραγματική χώρα, όπως η Λευκορωσία και το Καζακστάν.

Το Κρεμλίνο χρειάστηκε αρκετό καιρό για να διατυπώσει πλήρως τι σημαίνει να είσαι μετασοβιετικός Ρώσος και να βρει μια “ετικέτα” για αυτή την ασάφεια σχετικά με το πού τελείωσε η χώρα. Ο Πούτιν άρχισε να ορίζει τη Ρωσία ως “κράτος-πολιτισμό” (σε αντίθεση με ένα απλό εθνικό κράτος) γύρω στο 2012, αλλά έγινε ένα πλήρως ανεπτυγμένο δόγμα στην έκδοση του 2023 της Έννοιας της Εξωτερικής Πολιτικής της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Το εν λόγω έγγραφο δηλώνει “την ιδιαίτερη θέση της Ρωσίας ως ένα ξεχωριστό κράτος-πολιτισμό”, υπεύθυνο για όλους τους λαούς εντός του “Ρωσικού Κόσμου”.

Η επιθετική αντίδραση του Πούτιν

Αυτή η ιδέα είναι το κλειδί για τον καθορισμό των προσδοκιών σχετικά με τις συνθήκες υπό τις οποίες ο Πούτιν θα μπορούσε να κάνει ειρήνη στην Ουκρανία και για πόσο καιρό. Είναι επίσης σημαντικό να θυμόμαστε ότι η Ρωσία δεν υπήρξε ποτέ απλώς ένα θύμα που ανταποκρίνεται στις απειλές, αλλά ακολούθησε τη δική της ατζέντα επέκτασης και μετασχηματισμού, την οποία θεωρεί θετική.

Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο Πούτιν αντέδρασε τόσο επιθετικά το 2013 στην απόφαση της Ουκρανίας να υπογράψει ένα σύμφωνο εμπορίου και σύνδεσης με την Ευρωπαϊκή Ένωση – η συμφωνία απειλούσε να ανατρέψει τα σχέδιά του για την Ουκρανία. Εκείνη την εποχή, η ένταξη στο ΝΑΤΟ δεν ήταν στην ατζέντα κανενός, ούτε καν εφικτή για την Ουκρανία, το σύνταγμα της οποίας απαγόρευε την ένταξη σε οποιαδήποτε στρατιωτική συμμαχία. Το εμπόδιο αυτό απομακρύνθηκε μόλις τον Δεκέμβριο του 2014, εννέα μήνες μετά την προσάρτηση της Κριμαίας από τον Πούτιν και πολύ καιρό αφότου έστειλε ρωσικά στρατεύματα και τανκς να πολεμήσουν στην Ανατολική Ουκρανία.

Η Ρωσία ως κράτος – πολιτισμός που διδάσκεται στους νέους

Αυτός ο τρόπος κατανόησης της Ρωσίας ως κράτους-πολιτισμού ενάντια στη Δύση διδάσκεται τώρα στους νέους, οι οποίοι μπορεί να είναι πιο επιρρεπείς στα δυτικά ιδεώδη και τον δυτικό πολιτισμό. Από την 1η Σεπτεμβρίου του περασμένου έτους, κάθε φοιτητής που εισέρχεται στο πανεπιστήμιο της Ρωσίας έπρεπε να παρακολουθήσει ένα νέο υποχρεωτικό μάθημα, το οποίο ονομάζεται “Θεμέλια της ρωσικής κρατικής υπόστασης”.

Η βασική ιδέα είναι ότι η Ρωσία, ως κράτος-πολιτισμός, είναι “κληρονόμος της ιστορικής και πολιτικής εμπειρίας όλων των προηγούμενων κρατών που υπήρχαν στο έδαφος της χώρας μας: Ρωσική γη, ρωσικό κράτος, ρωσικό βασίλειο, ρωσική αυτοκρατορία, ΕΣΣΔ”. Η ενσωμάτωση αυτής της εκδοχής της ιστορίας είναι ένα τεράστιο έργο. Περιλαμβάνει τον διορισμό αντιπρυτάνεων ως σύγχρονων κομισάριων των πανεπιστημίων, υπεύθυνων για το ιδεολογικό περιεχόμενο των μαθημάτων, και την αποστολή σχεδόν 6.000 καθηγητών σε κέντρα “επανεκπαίδευσης”.

Υπάρχει επίσης μια νέα ενσάρκωση των Νέων Πρωτοπόρων της κομμουνιστικής εποχής, η οποία ξεκίνησε το 2022 για να διδάξει τον κολεκτιβισμό σε περίπου 5 εκατομμύρια παιδιά, μεταξύ άλλων αξιών που θεωρούνται παραδοσιακές για τη Ρωσία, σε αντίθεση με την ατομικιστική παρακμή της Δύσης. Τα εγχειρίδια ιστορίας στις μικρότερες τάξεις έχουν επίσης αντικατασταθεί από μια σειρά νέων εγκεκριμένων τίτλων.

Η ονομασία Ουκρανία, λένε τώρα οι μαθητές της Ρωσίας, δεν ήταν ποτέ εθνικός ή εθνοτικός προσδιορισμός, αλλά υποδήλωνε μια περιοχή των παραμεθόριων εδαφών της Ρωσίας.

Υπαρξιακός ανταγωνισμός

Οι πολιτισμοί δεν είναι στατικοί και οι μικρότερες χώρες και οι απλοί άνθρωποι μπορούν να έχουν δράση. Ένα μεγάλο μέρος των Ουκρανών στρατιωτών που πολεμούν την εισβολή είναι ρωσόφωνοι από την Ανατολή. Στις 25 Ιουνίου, ακόμη και ενώ ο πόλεμος συνεχιζόταν, η Ουκρανία (και η Μολδαβία) άρχισαν συνομιλίες με την ΕΕ όχι μόνο για το εμπόριο αλλά και για την πλήρη ένταξη, μια επιλογή που θα μπορούσαμε να περιγράψουμε ως πολιτισμική. Η διαδικασία περιλαμβάνει την υιοθέτηση πολύ περισσότερων από 100.000 σελίδων νόμων και θα κάνει τα δύο κράτη να μοιάζουν περισσότερο με την Πολωνία και τη Ρουμανία και λιγότερο με τη Ρωσία.

Από την πλευρά του Κρεμλίνου, αυτός ο ανταγωνισμός είναι πράγματι υπαρξιακός, όχι επειδή φοβάται ότι οι δυνάμεις του ΝΑΤΟ θα επιτεθούν πέρα από τα διεθνώς αναγνωρισμένα σύνορά του, αλλά επειδή ακόμη και η προοπτική ένταξης στους δυτικούς θεσμούς ενθαρρύνει τις πρώην κτήσεις της Μόσχας να αντισταθούν στα επεκτατικά σχέδια του Κρεμλίνου. Και αν η Ρωσία πρόκειται να είναι όχι απλώς ένα εθνικό κράτος αλλά μια μεγάλη πολιτισμική δύναμη, τότε το να χάσει την ευκαιρία να ελέγξει την Ουκρανία σημαίνει ότι χάνει τον ρόλο της μεγάλης δύναμης.

Το πρόβλημα που δημιουργεί η κοσμοθεωρία του Πούτιν

Το πρόβλημα που δημιουργεί η κοσμοθεωρία του Πούτιν για την ουκρανική κυριαρχία είναι προφανές. Αλλά είναι πρόβλημα και για την Ευρώπη, επειδή δεν είναι καθόλου σαφές πού τελειώνει το πολιτισμικό σχέδιο της Ρωσίας ή πώς η απορρόφηση της Ουκρανίας θα μπορούσε να καλύψει τη φιλοδοξία της. Ο “ρωσικός κόσμος” είναι τόσο μεγάλος όσο και ασαφής. Τι να κάνουμε λοιπόν; Να επιτρέψουμε στον Πούτιν να επιβάλει το “κράτος-πολιτισμό” του ή να τον σταματήσουμε στην Ουκρανία;

Η Ρωσία δεν είναι η πρώτη αυτοκρατορία που αντιστέκεται στην απώλεια αποικιών που διατηρούσε επί μακρόν, οπότε δεν υπάρχει τίποτα το μοναδικό στην προσπάθειά της. Αλλά λίγοι θα υποστήριζαν ότι η Οθωμανική, η Βρετανική ή η Γαλλική αυτοκρατορία είχαν το δικαίωμα να διατηρήσουν, πόσο μάλλον να αποκαταστήσουν, τις αυτοκρατορικές τους διεκδικήσεις, ή ότι η επιθυμία να το κάνουν αυτό “προκλήθηκε”.

Η κατανόηση της οπτικής του Πούτιν είναι το κλειδί για να κατανοήσουμε ότι η “ουδετερότητα” και η “αποστρατιωτικοποίηση” που απαιτεί από τους γείτονες της Ρωσίας δεν είναι ο τελικός του στόχος. Αποτελεί προϋπόθεση για την ανοικοδόμηση του ρωσικού κράτους-πολιτισμού και της θέσης της Μόσχας ως του κέντρου μιας μεγάλης δύναμης. Κάθε ειρηνευτική πρόταση για την Ουκρανία πρέπει να έχει αυτό το σκεπτικό στο επίκεντρο, όταν και αν ένας μελλοντικός πρόεδρος Τραμπ θελήσει να διαδραματίσει το ρόλο του διαμεσολαβητή. Αλλά θα πρέπει να ξεκινήσει διαβάζοντας το νέο βιβλίο του Κρεμλίνου για τα πανεπιστήμια.

Απόδοση – Επιμέλεια: Στάθης Κετιτζιάν