Οι ρωγμές στην επιρροή της Ρωσίας στον Νότιο Καύκασο δίνουν “άνοιγμα” σε Τουρκία και Ιράν

Ο Νότιος Καύκασος θεωρούνταν τους τελευταίους δύο αιώνες μέρος της αποκλειστικής σφαίρας επιρροής της Ρωσίας. Ακόμη και το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης δεν κατάφερε να αλλάξει ριζικά τη δυναμική αυτή. Αν και η Τουρκία και το Ιράν ασχολήθηκαν ενεργά με τις νεοσύστατες δημοκρατίες της Αρμενίας, του Αζερμπαϊτζάν και της Γεωργίας τη δεκαετία του 1990 και στις αρχές της δεκαετίας του 2000, η Ρωσία παρέμεινε η κυρίαρχη δύναμη, ασκώντας έλεγχο τόσο από οικονομική άποψη όσο και από άποψη ασφάλειας.

Τα πράγματα έχουν αλλάξει τα τελευταία χρόνια, με εμφανείς ρωγμές στην επιρροή της Ρωσίας στον Νότιο Καύκασο να αναδύονται. Ενώ η επιρροή της Μόσχας δεν καταρρέει, βρίσκεται σε «ελεγχόμενη πτώση» εν μέσω μιας άβολης επανατοποθέτησης τα τελευταία δύο χρόνια. Ένας λόγος είναι η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, η οποία “κατανάλωσε” σχεδόν όλους τους στρατιωτικούς πόρους της Μόσχας από τον Νότιο Καύκασο και έθεσε σε κίνδυνο το κύρος της ως μεγάλης δύναμης. 

Η Τουρκία και το Ιράν επεκτείνουν την επιρροή τους

Ένας άλλος λόγος είναι η αυξανόμενη ισχύς της Τουρκίας και του Ιράν- οι δύο χώρες είναι από τις πρώτες που επωφελήθηκαν από το αναδυόμενο κενό ισχύος. Η Άγκυρα υπήρξε παραδοσιακός σύμμαχος του Αζερμπαϊτζάν και ο τουρκικός στρατός συνέβαλε καθοριστικά στο να ανακτήσει το 2020 το Μπακού τον έλεγχο του θύλακα του Ναγκόρνο-Καραμπάχ και των γύρω εδαφών που είχαν χαθεί στις αρχές της δεκαετίας του 1990, μετά τον πρώτο πόλεμο με την Αρμενία. Από το 2020, η Τουρκία έχει επεκτείνει τη συμμαχία της με το Αζερμπαϊτζάν σε στρατιωτικούς και οικονομικούς τομείς. Για παράδειγμα, η Άγκυρα έχει πιέσει για το άνοιγμα ενός νέου εμπορικού και διαμετακομιστικού διαδρόμου μέσω του νοτιότερου εδάφους της Αρμενίας, ο οποίος θα επέτρεπε στην Τουρκία να συνδεθεί μέσω του Ναχτσιβάν με το ίδιο το Αζερμπαϊτζάν.

Αυτό έχει εκνευρίσει το Ιράν, το οποίο έβλεπε την Αρμενία όχι μόνο ως έναν τρόπο εξισορρόπησης του Αζερμπαϊτζάν αλλά και ως τον μοναδικό φυσικό σύνδεσμο με τον Καύκασο που δεν βρίσκεται υπό τουρκική επιρροή. Ο φόβος ενός δυνητικά αναδυόμενου, αδιάλειπτου διαδρόμου που εκτείνεται από την Τουρκία στην Κασπία Θάλασσα ώθησε την Τεχεράνη να οικοδομήσει στενότερους δεσμούς με την Αρμενία και να ισχυριστεί ότι, αν χρειαστεί, η Ισλαμική Δημοκρατία θα παρέμβει. Το Ιράν εξακολουθεί να είναι περιορισμένο όσον αφορά την οικονομική του ικανότητα να προβάλλει ισχύ προς βορρά σε σύγκριση με αυτό που μπορούν να κάνουν η Τουρκία και η Ρωσία. Ωστόσο, το επίπεδο έντασης της εμπλοκής του Ιράν στην περιοχή είναι πρωτοφανές. 

Η γεωγραφία έχει σημασία

Το επακόλουθο της σχετικής παρακμής της Ρωσίας και της αυξανόμενης διασύνδεσης του Νότιου Καυκάσου με τη Μέση Ανατολή θα μπορούσε επίσης να είναι η επιστροφή στον ιστορικό κανόνα. Πράγματι, αν το δει κανείς από μια προοπτική χιλιετιών, η ρωσική κυριαρχία θα μπορούσε να θεωρηθεί ως παρέκκλιση – μια μάλλον σύντομη περίοδος στη μακρά παράδοση των δυνάμεων της Μέσης Ανατολής που κυριαρχούσαν στον Νότιο Καύκασο. Πράγματι, οι Αχαιμενίδες, οι Ρωμαίοι (Βυζαντινοί), οι Σασανίτες, οι Οθωμανοί, οι Σαφαβίδες μαζί με άλλες ιρανικές δυναστείες για χιλιετίες έπαιξαν κεντρικό ρόλο στην ιστορία της περιοχής. Και ήταν δυνάμεις της Μέσης Ανατολής. Κάθε μία προσπάθησε να κυριαρχήσει στον Νότιο Καύκασο, μια ζωτικής σημασίας εμπορική οδική σύνδεση και μια εκτεταμένη βάση για τη δημιουργία στρατών, όπως έκαναν εύστοχα οι Ιρανοί και οι Οθωμανοί ηγεμόνες. Η περιοχή χρησίμευε επίσης ως ρυθμιστική ζώνη έναντι της βάρβαρης ευρασιατικής ζώνης της στέπας και αργότερα της αυξανόμενης ρωσικής δύναμης.

Η γεωγραφία έχει επίσης σημασία. Αν και συχνά θεωρείται ότι συνδέεται με τη Ρωσία, ο Νότιος Καύκασος αποτελεί στην πραγματικότητα γεωπολιτική συνέχεια της ευρύτερης Μέσης Ανατολής. Η Ρωσία βρίσκεται πέρα από τα ισχυρά βουνά του Καυκάσου, τα οποία εξακολουθούν να παίζουν περιοριστικό ρόλο στην περιφερειακή γεωπολιτική. Η Μέση Ανατολή, αντίθετα, είναι πολύ πιο εύκολα προσβάσιμη.

Επιπλέον, όλο και περισσότερο οι αυξανόμενοι δεσμοί μεταξύ της Μέσης Ανατολής και του Νότιου Καυκάσου υπερβαίνουν πλέον την αυξανόμενη επιρροή της Τουρκίας και του Ιράν. Υπάρχει μια εντεινόμενη τάση συνεργασίας μεταξύ του Συμβουλίου Συνεργασίας του Κόλπου (ΣΣΚ) με τη Γεωργία και ιδιαίτερα το Αζερμπαϊτζάν. Το τελευταίο ενέκρινε το Κοινό Σχέδιο Δράσης 2024-2028, με το ΣΣΚ να προβλέπει την ανάπτυξη πολιτικών, ενεργειακών και εμπορικών δεσμών. Η Κοινή Διακυβερνητική Επιτροπή εργάζεται ενεργά μεταξύ του Αζερμπαϊτζάν και των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων, η οποία διευκόλυνε την αγορά μεριδίου στο κοίτασμα φυσικού αερίου Absheron στην Κασπία Θάλασσα από την Εθνική Εταιρεία Πετρελαίου του Αμπού Ντάμπι. Εν τω μεταξύ, η σαουδαραβική ACWA πραγματοποίησε τεράστιες επενδύσεις στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας του κράτους του Νοτίου Καυκάσου και δεσμεύτηκε να προσθέσει άλλα 5 δισεκατομμύρια δολάρια τα επόμενα χρόνια.

Με τη Γεωργία, το ΣΣΚ έχει επίσης εντείνει τους επενδυτικούς και εμπορικούς δεσμούς. Στις αρχές του 2024, ο όμιλος AD Ports Group – ο διαχειριστής βιομηχανικών πόλεων και ελεύθερων ζωνών στο Άμπου Ντάμπι – αγόρασε πλειοψηφικό μερίδιο (60%) σε ένα μεγάλο ξηρό λιμάνι στην Τιφλίδα. Επιπλέον, τον Ιανουάριο, η Γεωργία και η Σαουδική Αραβία δημιούργησαν το Διακυβερνητικό Συμβούλιο Συντονισμού, με στόχο την προώθηση της επενδυτικής και πολιτικής συνεργασίας. 

Ένας νέος εμπορικός δρόμος για την Ευρασία

Η λογική εδώ είναι σαφής. Το ΣΣΚ, ένας από τους μεγαλύτερους παγκόσμιους επενδυτές, βλέπει τις αυξανόμενες δυνατότητες στον Νότιο Καύκασο, όπου αναπτύσσεται η ευρασιατική εμπορική οδός, που ονομάστηκε Μέσος Διάδρομος. Οραματίζεται ως διάδρομος από τη Μαύρη Θάλασσα προς την Κεντρική Ασία και πρόκειται να προσελκύσει έως και το 20% των χερσαίων μεταφορών εμπορευματοκιβωτίων μεταξύ της ΕΕ και της Κίνας.

Οι χώρες του Νοτίου Καυκάσου, από την άλλη πλευρά, βλέπουν προς τις χώρες της Μέσης Ανατολής ως δυνητικούς εξισορροπιστές στον αγώνα τους να περιορίσουν την επιρροή της Ρωσίας. Μια πολυτομεακή εξωτερική πολιτική είναι ένα όλο και πιο ελκυστικό εργαλείο για τη διαφοροποίηση της εξωτερικής τους πολιτικής. Όσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός των παραγόντων που εμπλέκονται στον Νότιο Καύκασο, τόσο πιο εύκολο είναι για τις τοπικές χώρες να ελιχθούν.

Άλλοι παράγοντες της Μέσης Ανατολής ενδιαφέρονται επίσης όλο και περισσότερο για τον Νότιο Καύκασο. Το Ισραήλ είναι ένας από αυτούς, απολαμβάνοντας στενούς δεσμούς ασφαλείας και πολιτικής με το Αζερμπαϊτζάν. Με αιχμή του δόρατος την ισραηλινή στρατιωτική υψηλή τεχνολογία, οι δυνάμεις του Αζερμπαϊτζάν έσπευσαν να ανακαταλάβουν τα χαμένα εδάφη το 2020 και ξανά το 2023. Το πιο σημαντικό είναι ότι ο ισραηλινός παράγοντας ανησυχεί το Ιράν και επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τις σχέσεις της Τεχεράνης με το Αζερμπαϊτζάν, αντανακλώντας τους αυξανόμενους γεωπολιτικούς δεσμούς μεταξύ της Μέσης Ανατολής και του Νότιου Καυκάσου. Υπάρχει επίσης μια ενεργειακή συνιστώσα, με το μεγαλύτερο μέρος του ενεργειακού δυναμικού του Νότιου Καυκάσου να συνδέεται πλέον με τη Μέση Ανατολή. Η Τουρκία είναι ένας από τους κύριους δικαιούχους, αλλά υπάρχει και το Ισραήλ, το οποίο προμηθεύεται από το Αζερμπαϊτζάν μέσω των τουρκικών λιμανιών της Μεσογείου.

Στη συνέχεια, υπάρχει η αυξανόμενη συνδεσιμότητα. Οι αγωγοί από το Αζερμπαϊτζάν προς την Τουρκία ή ο Μέσος Διάδρομος αποτελούν απλώς μέρος της μετατόπισης των υποδομών στον Νότιο Καύκασο, οι οποίες παραδοσιακά κατευθύνονταν προς τη Ρωσία. Ο Διεθνής Εμπορικός Διάδρομος Βορρά-Νότου που εκτείνεται από τη Ρωσία προς το Ιράν περνά κυρίως μέσω του Αζερμπαϊτζάν. Το Ιράν συμμετέχει επίσης ενεργά σε συζητήσεις για έναν άλλο διάδρομο προς τη Μαύρη Θάλασσα μέσω της Αρμενίας και της Γεωργίας, ενώ η Τουρκία – όπως αναφέρθηκε – προωθεί τα δικά της σχέδια για σύνδεση με το Αζερμπαϊτζάν. Σε αυτή την κούρσα για νέους εμπορικούς διαδρόμους, η τάση αναδεικνύει τους αυξανόμενους δεσμούς μεταξύ του Νοτίου Καυκάσου και της Μέσης Ανατολής.

Αυτοί οι διευρυνόμενοι δεσμοί οδηγούν σε μια ιδιότυπη εξέλιξη όταν η γεωπολιτική αστάθεια στη Μέση Ανατολή επηρεάζει τον Νότιο Καύκασο. Είτε πρόκειται για τον πόλεμο στη Γάζα είτε για την κλιμάκωση των εντάσεων μεταξύ Ιράν και Ισραήλ, οι χώρες του Νότιου Καυκάσου βρίσκονται σε επισφαλή θέση, καθώς αναμένεται να πάρουν θέση ή να τοποθετηθούν ως ουδέτερες. Οι εντάσεις μεταξύ της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν ή του Αζερμπαϊτζάν και του Ιράν προσκαλούν εξίσου τις δυνάμεις της Μέσης Ανατολής να επιδιώξουν πιο ενεργή πολιτική συμμετοχή.

Έτσι, η εποχή της αποκλειστικής ρωσικής κυριαρχίας στον Νότιο Καύκασο έχει φτάσει στο τέλος της, ανοίγοντας τον δρόμο για άλλους δρώντες. Σε μια εξαιρετικά πυκνοδομημένη γεωπολιτική περιοχή, οι δυνάμεις της Μέσης Ανατολής διαδραματίζουν πλέον έναν ολοένα και πιο ενεργό ρόλο – ένα σαφές σημάδι ότι η παλιά τάξη πραγμάτων έχει τελειώσει και η νέα τάξη πραγμάτων ανατέλλει, η οποία χαρακτηρίζεται από μια πολυτομεακή εξωτερική πολιτική.

Πηγή:Al Monitor, militaire