Η αμυντική συμφωνία ΗΠΑ-Κύπρου ανησυχεί την Τουρκία για την παρουσία της στην ανατολική Μεσόγειο

Μια πρόσφατη αμυντική συμφωνία μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και της Κυπριακής Δημοκρατίας έχει ενοχλήσει την Τουρκία, με την Άγκυρα να θεωρεί την αυξανόμενη ευθυγράμμιση των ΗΠΑ με την Ελλάδα και την Κύπρο ως τακτική ανάσχεσης για την αποκοπή της από την ανατολική Μεσόγειο.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Κύπρος υπέγραψαν στις 10 Σεπτεμβρίου τον Οδικό Χάρτη για τη διμερή αμυντική συνεργασία, που το υπουργείο Άμυνας των ΗΠΑ χαρακτήρισε «θεμελιώδη συμφωνία για τις προτεραιότητες και την κατεύθυνση της διμερούς αμυντικής σχέσης για τα επόμενα πέντε χρόνια».

Ο εθνικός ραδιοτηλεοπτικός φορέας της Τουρκίας, TRT, χαρακτήρισε τη συμφωνία «σκάνδαλο», ενώ το τουρκικό υπουργείο Εξωτερικών επέκρινε την Ουάσινγκτον για τη λήψη μέτρων «εις βάρος της ασφάλειας της τουρκοκυπριακής πλευράς», που «θα υπονομεύσουν την ουδέτερη θέση των ΗΠΑ έναντι της νήσου Κύπρου και θα καταστήσουν δυσκολότερη την επίτευξη μιας δίκαιης, διαρκούς και βιώσιμης διευθέτησης του κυπριακού ζητήματος». 

Οι εμπειρογνώμονες που μίλησαν στο Al-Monitor επεσήμαναν ότι μεγάλο μέρος της ευθυγράμμισης των ΗΠΑ με την Ελλάδα και την Κυπριακή Δημοκρατία είναι αποτέλεσμα της επιδείνωσης των σχέσεων Τουρκίας-ΗΠΑ τα τελευταία χρόνια. Και ακόμη και αν η Τουρκία ακολουθεί μια πιο ανεξάρτητη και διεκδικητική εξωτερική πολιτική, εξακολουθεί να είναι σύμμαχος των ΗΠΑ στο ΝΑΤΟ, ενώ η Κύπρος όχι.

Αν και μια ανοιχτή σύγκρουση στην οποία θα εμπλέκονται η Τουρκία, οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Ελλάδα ή η Κύπρος είναι απίθανη -ιδιαίτερα επειδή η Τουρκία και η Ελλάδα προσπαθούν να “επιδιορθώσουν” τις σχέσεις τους- τόσο η Άγκυρα όσο και η Ουάσιγκτον θα μπορούσαν να προβούν σε ορισμένες ενέργειες για να καταστήσουν το πρόβλημα πιο διαχειρίσιμο.

Αμερικανικές προτεραιότητες και μεταβαλλόμενη περιφερειακή δυναμική

Σε μια εποχή που η περιφερειακή δυναμική βρίσκεται σε εξέλιξη, οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν αρκετές προτεραιότητες όσον αφορά την Κύπρο και την ανατολική Μεσόγειο.

Ο Σονέρ Καγκαπτάι, ανώτερος συνεργάτης της οικογένειας Μπάιερ και διευθυντής του τουρκικού ερευνητικού προγράμματος στο Ινστιτούτο Πολιτικής της Ουάσινγκτον για την Εγγύς Ανατολή, πιστεύει ότι μεγάλο μέρος του ζητήματος έγκειται στις μεταβαλλόμενες σχέσεις Τουρκίας-ΗΠΑ. «Η Τουρκία και το Ισραήλ αποτελούσαν βασικό μέρος της αμερικανικής σκέψης για την ασφάλεια στην ανατολική Μεσόγειο. Αυτό δεν ισχύει πια με την Τουρκία λόγω των μεγάλων πολιτικών διαφορών, και μάλιστα όλο και περισσότερο μετά την έναρξη του συριακού εμφυλίου πολέμου το 2011, όπου οι ΗΠΑ και η Τουρκία έχουν τραβήξει διαφορετικούς δρόμους», δήλωσε ο Καγκαπτάι στο Al-Monitor.

Ο Καγκαπτάι επεσήμανε ότι η Ουάσινγκτον δεν θεωρεί πλέον την Άγκυρα ως «τον καλύτερο ή πιο αξιόπιστο σύμμαχο στην ανατολική Μεσόγειο», όπως συνέβαινε κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Έτσι, η Ελλάδα προχώρησε σε μια αξιοσημείωτη στροφή για να αναλάβει το ρόλο της Τουρκίας. «Από ιστορική άποψη, ο αντιαμερικανισμός ήταν ισχυρός και διάχυτος στην ελληνική κοινωνία και τις ελίτ λόγω του ρόλου της Αμερικής στον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και της ελληνικής αντίληψης ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες υποστήριζαν τη χούντα των συνταγματαρχών στην Αθήνα και την επέμβαση της Τουρκίας στην Κύπρο το 1974», είπε.

«Τώρα η Τουρκία είναι η χώρα με διάχυτο αντιαμερικανισμό μεταξύ των ελίτ και της κοινωνίας της», πρόσθεσε ο Καγκαπτάι.

Ο Ζήνωνας Τζιάρρας συμφωνεί με τον Καγκαπτάι και επισημαίνει πως η φθίνουσα επιρροή της Ρωσίας στην ελληνική Κύπρο συνέβαλε επίσης στην ευθυγράμμιση ΗΠΑ-Κύπρου. Ο Τζιάρρας, λέκτορας στο Τμήμα Τουρκικών και Μεσανατολικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κύπρου, δήλωσε στο Al-Monitor: «Η μείωση της ρωσικής επιρροής στην Κύπρο, ιδιαίτερα μετά την οικονομική κρίση του 2013 και την επιβληθείσα από την ΕΕ διάσωση των κυπριακών τραπεζών δημιούργησε τον χώρο για περισσότερα ανοίγματα των ΗΠΑ προς την Κύπρο. Η στάση της Κυπριακής Δημοκρατίας έναντι της Ρωσίας «ανταμείφθηκε» τελικά από τις Ηνωμένες Πολιτείες με μια σειρά από συμφωνίες, συμπεριλαμβανομένης της άρσης του εμπάργκο όπλων».

Μετά από μια μεγάλη χρηματοπιστωτική κρίση το 2012-2013, διάφοροι ευρωπαϊκοί θεσμοί και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο παρείχαν στην Κύπρο ένα «bail-in» ύψους 10 δισεκατομμυρίων ευρώ με αντάλλαγμα το κλείσιμο κακοδιαχειρισμένων τραπεζών και την κατάσχεση ανασφάλιστων τραπεζικών καταθέσεων, το οποίο έπληξε ιδιαίτερα τους Ρώσους καταθέτες. Οι ρωσο-ελληνοκυπριακές σχέσεις ήταν στενές μέχρι τότε, αλλά έκτοτε η Κύπρος έχει στραφεί προς τα άλλα μέλη της ΕΕ και τις Ηνωμένες Πολιτείες, μια διαδικασία που επιταχύνθηκε μετά την εισβολή της Μόσχας στην Ουκρανία το 2022. Στην πορεία, η Ουάσινγκτον ήρε το εμπάργκο όπλων που είχε επιβάλει στην ελληνική Κύπρο το 1987.

Ο Γκάμπριελ Μίτσελ, ειδικός σε θέματα ενέργειας και συνεργάτης του Ινστιτούτου Mitvim στο Ισραήλ, δεν πιστεύει ότι η Τουρκία είναι ο «στόχος» της ευθυγράμμισης ΗΠΑ-Κύπρου, την οποία θεωρεί ως ένα μακροπρόθεσμο ζήτημα που δεν σχετίζεται μόνο με τα τρέχοντα γεγονότα. «Μπορεί να υποστηριχθεί ότι η συμφωνία ΗΠΑ-Κύπρου έχει πλεονεκτήματα εκτός της σχέσης ΗΠΑ-Τουρκίας και ότι η Κύπρος έχει αποδείξει ότι είναι συνεργάσιμος εταίρος σε συγκεκριμένους τομείς που έχουν αυξήσει την αξία της στα μάτια ορισμένων στο Πεντάγωνο», δήλωσε ο Μίτσελ στο Al-Monitor.

Η Κύπρος, το φυσικό αέριο και ο πόλεμος

Η ανακάλυψη υποθαλάσσιων κοιτασμάτων φυσικού αερίου στις αρχές της δεκαετίας του 2010 οδήγησε στη δημιουργία του Φόρουμ Φυσικού Αερίου Ανατολικής Μεσογείου (EMGF) από την Κύπρο, την Αίγυπτο, τη Γαλλία, την Ελλάδα, το Ισραήλ, την Ιταλία, την Ιορδανία και την Παλαιστίνη το 2019. Μέχρι στιγμής, παγκόσμιοι ενεργειακοί κολοσσοί, όπως η Exxon, η Chevron, η Total και η ENI, αναπτύσσουν διάφορα κοιτάσματα εντός των αποκλειστικών οικονομικών ζωνών (ΑΟΖ) του Ισραήλ, της Αιγύπτου και της Κύπρου, τα οποία εκτιμάται ότι διαθέτουν συνολικά φυσικό αέριο αξίας αρκετών τρισεκατομμυρίων κυβικών μέτρων.

Η Τουρκία θα ήταν μια φυσική προσθήκη στο EMGF, επειδή η αναπτυσσόμενη οικονομία της βασίζεται σε ετήσιες εισαγωγές φυσικού αερίου ύψους 60 δισεκατομμυρίων κυβικών μέτρων (bcm) για θέρμανση και ηλεκτρισμό. Επιπλέον, η Τουρκία γίνεται ένας σοβαρός υποθαλάσσιος ερευνητής και προγραμματιστής μετά την ανακάλυψη τεράστιων κοιτασμάτων φυσικού αερίου κάτω από τη Μαύρη Θάλασσα το 2020. Μακροπρόθεσμα, η Τουρκία σχεδιάζει να γίνει ένας διεθνής ενεργειακός κόμβος συλλέγοντας φυσικό αέριο από τη Ρωσία, το Αζερμπαϊτζάν, το Ιράν, το Ιράκ, τις τουρκικές δημοκρατίες της Κεντρικής Ασίας και ακόμη και τον Περσικό Κόλπο.

Αλλά οι κακές σχέσεις της Τουρκίας με την Αίγυπτο και το Ισραήλ κατά τη δεκαετία του 2010, σε συνδυασμό με την τουρκική υποστήριξη προς την ΤΔΒΚ και τη διακοπή των δεσμών της με την Κυπριακή Δημοκρατία, το εμποδίζουν αυτό. Υπήρξε μια αχτίδα ελπίδας γύρω στο 2014 ότι η υπόσχεση για εξαγωγές φυσικού αερίου θα μπορούσε να βοηθήσει να τερματιστεί η διαίρεση στην Κύπρο και να αποκατασταθούν οι διπλωματικές σχέσεις Τουρκίας-Κύπρου, αλλά αυτό δεν συνέβη ποτέ. Σήμερα, με την υποστήριξη της Τουρκίας, οι ηγέτες της ΤΔΒΚ υποστηρίζουν ότι η μόνη λύση στο κυπριακό ζήτημα είναι η αναγνώριση του κράτους τους, θέση στην οποία αντιτίθενται σθεναρά η Κυπριακή Δημοκρατία, η Ελλάδα και η ΕΕ.

Ο πόλεμος του Ισραήλ στη Γάζα και η αυξημένη ένταση μεταξύ της λιβανέζικης ένοπλης ομάδας Χεζμπολάχ και του Ισραήλ έχουν υπογραμμίσει περαιτέρω τη σημασία της Κύπρου. Από τότε που η Χαμάς επιτέθηκε στο νότιο Ισραήλ στις 7 Οκτωβρίου, σκοτώνοντας περίπου 1.200 ανθρώπους και κρατώντας άλλους 200 περίπου ομήρους, η Ουάσινγκτον χρησιμοποιεί τις βρετανικές βάσεις στο νησί για τον εφοδιασμό του εβραϊκού κράτους, γεγονός που ώθησε τη Χεζμπολάχ να απειλήσει την Κυπριακή Δημοκρατία.

Στο πλαίσιο αυτό, σύμφωνα με τον Καγκαπτάι, «η Κύπρος διαδραματίζει σημαντικό ρόλο όταν οι Ηνωμένες Πολιτείες και άλλες δυτικές χώρες πρέπει να απομακρύνουν τους υπηκόους τους από τον Λίβανο. Βέβαια, η απειλή της Χεζμπολάχ για την Κύπρο ενίσχυσε την αντίληψη στην Ουάσιγκτον ότι η Κύπρος χρειάζεται τη δημόσια στήριξη των ΗΠΑ και αυτό εξηγεί τις δευτερεύουσες αιτίες για τις πρόσφατες αλλαγές στην πολιτική των ΗΠΑ έναντι της Κύπρου».

Ο κ. Τζιάρρας είπε ότι η πρόσφατη συμφωνία ΗΠΑ-Κύπρου καλύπτει την εκπαίδευση, την ανταλλαγή πληροφοριών και την προμήθεια όπλων, αλλά δεν περιλαμβάνει ρήτρα αμοιβαίας άμυνας, όπως το άρθρο 5 του ΝΑΤΟ, το οποίο επιβάλλει σε όλους τους συμμάχους να προχωρήσουν σε πόλεμο αν ένας από αυτούς δεχθεί επίθεση. «Η αντίληψη ότι αυτή η συμφωνία στοχεύει την Τουρκία είναι αποσυνδεδεμένη από την πραγματικότητα, ειδικά από τη στιγμή που η Τουρκία απολαμβάνει μια πολύ στενότερη και στρατηγική σχέση με τις ΗΠΑ στο πλαίσιο του ΝΑΤΟ και πέραν αυτού. Η σχέση ΗΠΑ-Κύπρου δεν είναι καν κοντά σε κάτι τέτοιο», είπε.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες μετέφεραν πρόσφατα αυτό το μήνυμα στο τουρκικό κοινό. Ο Μάικλ Γκόλντμαν, αναπληρωτής επικεφαλής της αποστολής στην πρεσβεία των ΗΠΑ στην Άγκυρα, δήλωσε πρόσφατα στην τουρκική εφημερίδα Milliyet Didem Ozel Tumer ότι η συμφωνία αμυντικής συνεργασίας ΗΠΑ-Κύπρου «δεν στοχεύει σε κανένα τρίτο μέρος», προσθέτοντας ότι τόσο η Τουρκία όσο και οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι σύμμαχοι στο ΝΑΤΟ.

Οι επιλογές της Τουρκίας

Στο πλαίσιο αυτό, η Τουρκία έχει τρεις επιλογές: Πρώτον, να εργαστεί για την επίλυση των διαφορών της με την Ελλάδα, όχι μόνο για την Κύπρο, αλλά και για τις μαξιμαλιστικές ελληνικές και τουρκικές διεκδικήσεις στο Αιγαίο και τη Μεσόγειο όσον αφορά τα χωρικά ύδατα, τον εναέριο χώρο και τις ΑΟΖ.

Για παράδειγμα, αντικρούοντας την αξίωση της Ελλάδας για εκτεταμένη ΑΟΖ μέχρι την Κύπρο λόγω του ελληνικού νησιού Καστελόριζο στα ανοικτά των ακτών της νότιας Τουρκίας, η Άγκυρα θα μπορούσε να σηματοδοτήσει την προθυμία της να τροποποιήσει τις δικές της αξιώσεις ΑΟΖ γύρω από τα μεγάλα ελληνικά νησιά, όπως η Ρόδος και η Κρήτη.

Η Τουρκία διαθέτει ένα άλλο ατού, ιδίως στον τομέα της ενέργειας – υπέγραψε δεκαετή συμφωνία με τη Shell για την προμήθεια 4 δισ. κυβικών μέτρων φυσικού αερίου από το 2027, ενώ βρίσκεται σε συνομιλίες με τον αμερικανικό κολοσσό Exxon για παρόμοια συμφωνία. Στο ίδιο πνεύμα, η Τουρκία θα πρέπει να συνεχίσει την προσέγγισή της με την Αίγυπτο και να συνάψει συμφωνίες ΑΟΖ και LNG.

Δεύτερον, η Τουρκία θα μπορούσε να καταστρώσει σενάρια «χειρότερης περίπτωσης» εάν η πρώτη προσέγγιση αποτύχει. Το περασμένο καλοκαίρι, η Κύπρος ανακοίνωσε ότι θα κατασκευάσει μια κοινή ναυτική βάση με την Ελλάδα στο χωριό Μαρί στη νότια ακτή της. Εάν αυτό το σχέδιο υλοποιηθεί και προσκαλέσει μια μόνιμη ευρωπαϊκή ή/και αμερικανική ναυτική παρουσία στο νησί, η Τουρκία θα πρέπει να είναι έτοιμη να υποστηρίξει τους ισχυρισμούς της για την υπεράσπιση των Τουρκοκυπρίων και των δικών της συμφερόντων στη Μεσόγειο, αναπτύσσοντας τις δικές της ναυτικές εγκαταστάσεις στην ΤΔΒΚ για το αναπτυσσόμενο ναυτικό της.

Μια τρίτη και μεσοβέζικη προσέγγιση θα ήταν να διαχωρίσουμε την Ελλάδα και την Κύπρο από τις διμερείς σχέσεις Τουρκίας-ΗΠΑ και να επικεντρωθούμε σε τομείς στους οποίους η Άγκυρα και η Ουάσιγκτον συμφωνούν. Τα τελευταία δύο χρόνια, η τουρκική και η αμερικανική πλευρά ήταν αξιοσημείωτα καλές στο να παραμερίσουν τις διαφορές τους σχετικά με τη Συρία, το ισραηλινο-παλαιστινιακό ζήτημα, τη Ρωσία και το Ιράν, και δεν υπάρχει κανένας λόγος για τον οποίο η Άγκυρα και η Ουάσινγκτον δεν μπορούν να διατηρήσουν την πορεία τους.

Πηγή: Al Monitor, Militaire