Ο πολιτισμός της νότιας Ιταλίας στο επίκεντρο της νέας έκθεσης του Μουσείου Ακρόπολης

Μια έκθεση για τον πολιτισμό που συνάντησαν οι Έλληνες από την Πελοπόννησο και τη νησιωτική αρχαία Ελλάδα στα μεγάλα ταξίδια τους με σκοπό την εγκατάσταση στη γη της Ιταλίας και της Σικελίας.

Το Μουσείο Ακρόπολης παρουσιάζει από τις 18 Οκτωβρίου 2024 έως και τις 26 Ιανουαρίου 2025 την έκθεση «Οι αρχαίοι πολιτισμοί της Basilicata – Θησαυροί που έρχονται στο φως» στην αίθουσα των περιοδικών του εκθέσεων.

Πρόκειται για τον καρπό συνεργασίας πολλών επιστημόνων που εδώ και χρόνια προσπαθούν να αναδείξουν τον πολιτισμό μιας περιοχής στη νότια άκρη της Ιταλίας, στο κέντρο του κόλπου του Τάραντα, της Οινωτρίας γης, γνωστής σήμερα ως Basilicata.

Η έκθεση περιλαμβάνει πάνω από 300 αντικείμενα από τις συλλογές του Εθνικού Μουσείου της Σκιρίτιδας, του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου του Μεταποντίου και των Εθνικών Μουσείων της Matera, τα περισσότερα από τα οποία φυλάσσονταν στις αποθήκες και έτσι, μέχρι τώρα, ήταν «αόρατα».

Η άγνωστη ομορφιά του πολιτισμού της Basilicata έρχεται στο φως μέσα από αντικείμενα που περιγράφουν στον επισκέπτη τον πολιτισμό που συνάντησαν οι Έλληνες από την Πελοπόννησο ή τη νησιωτική αρχαία Ελλάδα στα μεγάλα ταξίδια τους με σκοπό την εγκατάσταση στη γη της Ιταλίας, κυρίως στο μέρος που ονομάστηκε «Μεγάλη Ελλάδα».

Τα αντικείμενα αυτά δεν είναι ευρήματα που προέρχονται από τον δημόσιο χώρο ή από ιερά αλλά αποτελούν δείγματα επίδειξης χλιδής, οπότε παραπέμπουν σε έθιμα που συνηθίζονται σε ελληνικούς χώρους και σε περιοχές που αντιστοιχούν σε ελληνικούς οικισμούς της ιταλικής χερσονήσου.

Στις προθήκες της έκθεσης πρωταγωνιστούν αντικείμενα-κατάλοιπα από ταφές γυναικών και ανδρών, προσωπικά αντικείμενα που εναπόθεσαν οι κηδευτές τους, συγγενείς και φίλοι, για να τους συντροφεύσουν στο μεγάλο ταξίδι στον Άδη και φανερώνουν στοιχεία της ψυχοσύνθεσής τους, των σχέσεων και του τρόπου ζωής τους. Πρόκειται για έργα του πρώιμου πολιτισμού της Basilicata αλλά και του κατοπινού, που σχετίζονται με τους Έλληνες οι οποίοι εγκαταστάθηκαν.

Είναι αυτά που σήμερα μας φανερώνουν καθαρά τον τρόπο ταφής και τα σχετικά έθιμα: καύση, όπως εντοπίστηκε στην τεράστια νεκρόπολη κοντά στην πόλη της Ματέρα στον λόφο του Timmari, ή ενταφιασμός, τόσο στην ενδοχώρα όσο και στις ακτές της περιοχής.

Από τα πιο σημαντικά συνοδευτικά αντικείμενα των νεκρών είναι τα πρώιμα μεταλλικά τεχνουργήματα, όχι μόνο τα όπλα αλλά, κυρίως, η χάλκινη σκευή των ενδυμάτων και τα κοσμήματα των γυναικών: περιδέραια από σφαιρικές χάντρες ή χάντρες από ήλεκτρο, πόρπες, κυλινδρικά δαχτυλίδια, ζώνες από λεπτά ελάσματα. Αυτή η επίδειξη πλούτου κατά τη διάρκεια των ταφικών τελετών αντανακλούσε όχι μόνο το κύρος των τεθνεώτων αλλά και τη δύναμη των οίκων τους, δεδομένου ότι αυτά αποσύρονταν για πάντα. Τα χάλκινα, κυρίως, γυναικεία κοσμήματα συγκρίνονται με ανάλογα από τη Βόρεια Ελλάδα και τη Μακεδονία, τις Αιγές (Βεργίνα) συγκεκριμένα, και παραπέμπουν σε μετακινήσεις πληθυσμών όχι μόνο κατά ομάδες αλλά και μέσω εμπορικών σχέσεων και επιγαμιών.

Αξιοσημείωτη είναι η παρουσία κεραμικών όχι τόσο κατά την πρώιμη φάση (11ος-8ος αι. π.Χ.) όσο κατά τον 8ο, 7ο και 6ο αι. π.Χ., εισηγμένη ή με επιρροές από νησιωτικά κέντρα του Ιονίου, την Πελοπόννησο (Κόρινθος) ή τις Κυκλάδες (κυρίως Πάρος και Νάξος). Στη δεύτερη αυτή φάση ξεχωρίζουν ομάδες αντικειμένων από διάφορα μέρη της Basilicata, λ.χ. από το Chiaramonte, περιοχή όπου φαίνεται να συγκεντρώνονται διαφορετικά σύνολα ανθρώπων, τα τέσσερα έθνη που αναφέρονται από τον Στράβωνα και οι οικισμοί-πόλεις που αναπτύσσονται στην ευρύτερη περιοχή.

Τα ευρήματα των ταφών από την περιοχή Alianello και αργότερα του Μεταποντίου επιδέχονται πολλαπλές ερμηνείες: κεραμικά ευρήματα ‒εισηγμένη κεραμική ή απομιμήσεις από την Κόρινθο, τις Κυκλάδες (Πάρος, Νάξος), το ανατολικό Αιγαίο (Ρόδος) και τις ακτές της Μικράς Ασίας (π.χ. Μίλητος)‒ που σχετίζονται με την προετοιμασία και την πόση του οίνου, κτερίσματα που παραπέμπουν σε γυναικείες δραστηριότητες, όπως η υφαντική, και μεταλλικά κοσμήματα, όπως οι φρυγικές πόρπες, όπλα, κοσμήματα και έπιπλα μεικτών τεχνικών από σίδηρο, χαλκό, ασήμι, χρυσό, κεχριμπάρι και ελεφαντόδοντο, που παραπέμπουν σε τεχνικές γνωστές και από τους στίχους του Ομήρου.

Ωστόσο, τα αντικείμενα αυτά δεν είναι ευρήματα που προέρχονται από τον δημόσιο χώρο ή από ιερά αλλά αποτελούν δείγματα επίδειξης χλιδής, οπότε παραπέμπουν σε έθιμα που συνηθίζονται σε ελληνικούς χώρους και σε περιοχές που αντιστοιχούν σε ελληνικούς οικισμούς της ιταλικής χερσονήσου.

«Στα πελάγη της θάλασσας της Μεσογείου, που την αγκαλιάζουν τρεις ήπειροι, της “μεγάλης πράσινης” των Αιγυπτίων ή του “οίνοπος πόντου” του Ομήρου, στα ρεύματα και τα κύματά της ταξίδεψαν αιώνες τώρα εκατομμύρια άνθρωποι. Άλλοτε μόνοι, άλλοτε λίγοι, πολλές φορές πολλοί μαζί, σπρωγμένοι από δυνάμεις μεγάλες, όπως η ανάγκη, η γοητεία του αγνώστου και η γνωριμία του απέναντι, μερικές φορές όλα συνάμα. Άλλοι φορτωμένοι τους θεούς τους κι άλλοι στηριγμένοι στη δύναμη του σώματος και των όπλων, άλλοι με το όραμα μιας καλύτερης ζωής στα μάτια κι άλλοι ενδεδυμένοι τον μανδύα του κέρδους, μα όλοι φορτωμένοι τις ελπίδες τους, διασταυρώθηκαν στις ακτές και στα μεγάλα και μικρότερα νησιά της, κουβαλώντας, μαζί με τα υλικά αγαθά τους, συνήθειες, πίστεις και ιδέες, δημιουργώντας έτσι ένα αμάλγαμα πολιτισμικής αλληλεπίδρασης, ένα αμάλγαμα μοναδικής πολιτισμικής αξίας», λέει ο καθηγητής Νικόλαος Χρ. Σταμπολίδης, γενικός διευθυντής του Μουσείου Ακρόπολης.

«Η εξύμνηση της εξουσίας, η πολυτέλεια, η θυσία και το συμπόσιο αποτελούν τις πτυχές που αναδύονται περισσότερο από την αποκωδικοποίηση των κτερισμάτων. Τα σχήματα και τα υλικά, όλα πολύτιμα, παραπέμπουν ειδικότερα στις ακτές της Ανατολικής Μεσογείου, υπογραμμίζοντας τον εξαιρετικό χαρακτήρα αυτής της μικρής ομάδας προνομιούχων, οι οποίοι τονίζουν τη θέση τους μέσω των αντικειμένων που κατέχουν, επιδεικνύουν και χρησιμοποιούν, πριν τοποθετηθούν στον τάφο. Τα τέχνεργα μαρτυρούν επαφές και συνδέσεις μεταξύ Δύσης και Ανατολής. Η έντονη παρουσία αντικειμένων αποκτημένων χάρη στο δίκτυο σχέσεων που δημιούργησε η ομάδα μάς παραπέμπει σε εκείνα τα φαινόμενα κινητικότητας και μετανάστευσης που προηγήθηκαν της γέννησης και της ανάπτυξης των ελληνικών πόλεων της Νότιας Ιταλίας (και όχι μόνο). Οι τάφοι του Μεταποντίου, επομένως, σχετίζονται με μια ισχυρή ομάδα που ίσως έφτασε από μακριά στο πλαίσιο των αλυσιδωτών μεταναστεύσεων που τον 7ο αιώνα π.Χ. συμπεριέλαβαν την ακτή του Ιονίου της Basilicata», λέει ο Γενικός Διευθυντής Μουσείων του υπουργείου Πολιτισμού της Ιταλίας, Massimo Osanna, επιμελητής της έκθεσης.

Οι μετακινήσεις, οι αλλαγές του τόπου διαμονής, οι σχέσεις φιλοξενίας, οι ανταλλαγές δώρων, όλα ανιχνεύονται μέσα από την εξέταση και τη μελέτη των αντικειμένων. Στο τελευταίο τέταρτο του 7ου αιώνα π.Χ., λοιπόν, πραγματοποιήθηκε μια σημαντική δομική αλλαγή στον προϋπάρχοντα οικισμό του Μεταποντίου: τίθεται σε εφαρμογή «μια διαφορετική σχέση με το έδαφος, με την κατοχή της γης, παράλληλα με τη διαμόρφωση μιας αποικιακής αριστοκρατικής ελίτ, σε αντίθεση με ένα πιο ισότιμο αρχικό μοντέλο».

Η Νότια Ιταλία γνώρισε τη μετανάστευση των ελληνικών φύλων σε αρκετές περιπτώσεις από τον 8ο έως τον 7ο αιώνα π.Χ. Από το δεύτερο μισό του 8ου αιώνα π.Χ. και μετά αποβιβάστηκαν σε αυτήν ομάδες ανθρώπων από διάφορες περιοχές του πολύμορφου ελληνικού κόσμου, οι οποίες ήρθαν αμέσως σε επαφή με τους γηγενείς της Οινωτρίας. Τα ευρήματα από την ύστερη γεωμετρική εποχή σηματοδοτούν την έναρξη των συστηματικών επαφών με τους Έλληνες στο πλαίσιο της ευρύτερης μετακίνησης των Ευβοέων στην κεντροδυτική Μεσόγειο. Από τις αρχές του 7ου αιώνα π.Χ. και μετά, ωστόσο, γίνεται αισθητός ένας ουσιαστικός μετασχηματισμός του οικιστικού χώρου.

Δεν είναι τυχαίο ότι μια αισθητή ένδειξη αυτής της αλλαγής είναι η γέννηση τη συγκεκριμένη εποχή των ιερών. Από το αστικό ιερό που ήταν πιθανότατα αφιερωμένο στον Απόλλωνα, στην Ήρα και στην Αφροδίτη μέχρι το εξωαστικό ιερό της Ήρας ή των Tavole Palatine, η ανάδειξη των ιερών χώρων γίνεται ένα ισχυρό σημάδι της γέννησης της πόλης. Τέτοιες ενδείξεις μετασχηματισμού αναφέρονται στην οργάνωση της κοινότητας με την έννοια της πόλεως με σαφώς καθορισμένες τις πολιτικές και κοινωνικές δομές της.

Μετά τις πρώτες επαφές στις αρχές του 8ου αιώνα, χάρη στον δυναμισμό των Ευβοέων και την ίδρυση και οργάνωση των πόλεων του Τάραντα και της Σύβαρης, ξεκινάει, παράλληλα με τη μετακίνηση των ανθρώπων από το Αιγαίο, μια «αποικιακή» διασπορά με μικρές ομάδες Ελλήνων ή μεμονωμένα άτομα που μετακινούνται προσωρινά εντός των οινωτριακών κέντρων με αποτέλεσμα τη δημιουργία «μεικτών» κοινοτήτων.

Η έκθεση «Οι αρχαίοι πολιτισμοί της Basilicata – Θησαυροί που έρχονται στο φως» αποτελεί συνέχεια της έκθεσης «I tesori della Basilicata» («Οι θησαυροί της Basilicata»). «Η ανθρωπολογική κουλτούρα του θανάτου, όπως αντιπροσωπεύεται από τα ταφικά σύνολα, αποτελεί το πρωταρχικό στοιχείο για την κατανόηση της κοινωνικής ζωής αυτών των ανθρώπων. Ταυτόχρονα, η ομορφιά των επιλεγμένων για την έκθεση αντικειμένων, από τα οποία ξεχωρίζουν τα κοσμήματα από κράμα χαλκού και ήλεκτρο, μαρτυρά σημαντικές πολιτιστικές επαφές και ανταλλαγές», λέει η Annamaria Mauro, συνεπιμελήτρια της έκθεσης, Γενική Διευθύντρια των Εθνικών Μουσείων της Matera.

Ο πολιτισμός των Οινωτρών

Στην αρχή της τοποθετείται ένα χαρακτηριστικό σύνολο από τη σημαντική νεκρόπολη με καύσεις του Timmari (11ος-10ος αιώνας π.Χ.) που τεκμηριώνει τη στιγμή της μετάβασης από τον προγενέστερο πρωτοβιλλανόβιο πολιτισμό.

Οι Οινωτροί εγκαταστάθηκαν μεταξύ του 9ου και του 5ου αιώνα π.Χ. σε μια μεγάλη περιοχή μεταξύ της τυρρηνικής ακτής και της ενδοχώρας του Ιονίου που αντιστοιχεί στη σημερινή Basilicata, όπου έχουν έρθει στο φως πολυάριθμες νεκροπόλεις.

Τα εκλεπτυσμένα αντικείμενα συγκεντρώθηκαν σε 21 προθήκες. Αξίζει να σημειωθεί, δε, ότι στους ανδρικούς τάφους τα όπλα μαρτυρούν την υιοθέτηση στοιχείων του ελληνικού οπλικού εξοπλισμού και είναι επεξεργασμένα από πολεμιστές-ιππείς. Εμφανίζονται, επίσης, σκεύη που σχετίζονται με την κατανάλωση κρασιού και κρέατος, παραπέμποντας στην τελετουργική πρακτική των συμποσίων. Τα ελληνικά αγγεία ή οι απομιμήσεις που παράγονται τοπικά απαντούν με αυξανόμενη συχνότητα σε ταφές. Τον 6ο αιώνα π.Χ. η πολιτισμική αφομοίωση γίνεται βαθύτερη και τα ελληνικά αντικείμενα, τα οποία έχουν όλο και μεγαλύτερη ζήτηση, μετατρέπονται σε γνήσια σημάδια κοινωνικής θέσης, μαρτυρώντας τη σταδιακή προσαρμογή στα πρότυπα των ελληνικών αποικιών.

Στις γυναικείες ταφές τεκμηριώνονται πλούσια διακοσμητικά τέχνεργα από κράμα χαλκού, σίδηρο και πολύτιμα υλικά. Πρόκειται για σύνθετα κοσμήματα, από τα οποία ξεχωρίζουν τα χάλκινα καλύμματα κεφαλής και τα στολίδια, πολλές φορές από χρυσό και άργυρο. Με την πάροδο του χρόνου τα ταφικά αντικείμενα (περιδέραια, ζώνες, περίαπτα) εμπλουτίστηκαν με διάφορα υλικά, ιδίως με ήλεκτρο από τη Βαλτική και ελεφαντοστό. Η παρουσία πολυτελών στοιχείων κόσμησης και εξωτικών υλικών σε γυναικείες ταφές μαρτυρά τόσο τον σημαντικό ρόλο που έπαιζαν οι γυναίκες όσο και την πιθανότητα ένταξης ορισμένων από αυτών στην οινωτριακή κοινότητα ως αποτέλεσμα συζυγικών συμφωνιών ‒ μία ακόμη απόδειξη ενός έντονου δικτύου κοινωνικών σχέσεων.

Η οινωτριακή κληρονομιά είναι μοναδική στο είδος της με εμβληματικά τέχνεργα που περιλαμβάνουν γραπτή υπογεωμετρική κεραμική τοπικής παραγωγής, απομιμήσεις και εισαγωγές από τον αποικιακό κόσμο, χάλκινα σκεύη ετρουσκικής-τυρρηνικής προέλευσης, κοσμήματα (ενώτια, ψέλια, δαχτυλίδια, περιδέραια) και ταφικά ενδύματα (ζώνες, πόρπες, απλά και σύνθετα περιδέραια) από κράμα χαλκού, σίδηρο, ήλεκτρο, ελεφαντοστό και υαλόμαζα. Αυτή η κληρονομιά αποτελεί σαφή έκφραση μιας κοινωνικά και οικονομικά ιεραρχημένης κοινότητας, στο εσωτερικό της οποίας υπάρχουν οικογένειες με εξέχοντα πρόσωπα, ικανά να αλληλεπιδρούν με τους Έλληνες αποίκους και τους Ετρούσκους-Τυρρηνούς και με την πάροδο του χρόνου να αποκτούν τα πολιτισμικά και θρησκευτικά τους πρότυπα.

Η είσοδος στην έκθεση θα είναι ελεύθερη για το κοινό. Απαραίτητη προϋπόθεση η έκδοση εισιτηρίου από τα ταμεία του μουσείου.

Από την Τρίτη 22 Οκτωβρίου 2024 οι επισκέπτες του μουσείου θα έχουν την δυνατότητα να συμμετέχουν σε εβδομαδιαίες ξεναγήσεις. Το πρόγραμμά τους είναι διαθέσιμο στην ιστοσελίδα theacropolismuseum.gr.

Παράλληλα με την έκθεση στο Μουσείο Ακρόπολης, στο Ιταλικό Μορφωτικό Ινστιτούτο της Αθήνας θα παρουσιάζονται σε προθήκη περίπου 20 αντικείμενα από την περιοχή της Basilicata. Περισσότερες πληροφορίες στο iicatene.esteri.it. 

Πηγή: lifo.gr–Αργυρώ Μποζώνη